Наследие Аль-Фараби в современном образовании

В связи с 1150-летием Абу Насира аль-Фараби я считаю своим долгом рассказать о профессоре Ауданбеке Кобесове - выдающемся исследователе истории и педагогики мусульманской восточной науки, который показал необходимость воспитывать молодое поколение по наследию великого ученого и восстановил его истинный образ как мыслителя, математика, естествоведа и педагога. В «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства» Первый Президент РК Н.А.Назарбаев сказал, что «...Для успеха требуется отдельная научная база, базирующаяся на опыте многих поколений, многих террабайтах специальной информации и знаний, исторически сложившихся научных школ...». В этой связи следует отметить, что важно связать образование в области математики и естествознания с работами аль-Фараби, обогатить содержание образования, привить молодым людям чувство патриотизма и мобилизовать их на участие в научных и методологических исследованиях. Абу Насир аль-Фараби, известный как «Аристотель Востока», был ученым, который изучал многие области науки и написал множество научных трудов. Философия и логика, математика и теория музыки, астрономия и медицина, космология и юриспруденция - вот некоторые из наук, которые открыли новые возможности для развития человечества. Учение Аль-Фараби о разуме и сознании является одним из важнейших достижений в философии. Аль-Фараби уделял особое внимание образованию, науке и воспитанию в развитии человека. Об этом свидетельствуют выводы ученого: «Образование без воспитания - злейший враг человечества», «Чтобы стать мастером своего дела, нужно стремиться к совершенству». Сегодня мы можем сказать, что проделана большая работа по изучению жизни, творчества и наследия аль-Фараби. На кафедре восточной философии и фарабиеведения Института философии, политологии и религиоведения МОН РК проводится цикл исследований по диалектике, эпистемологии и социальной философии Абу Насира аль-Фараби. Центр исследований Фараби при КазНУ им. аль-Фараби переводит, изучает и пропагандирует наследие этого великого ученого. Однако следует отметить, что очень мало полезных научных и методологических исследований и мероприятий, таких как включение наследия аль-Фараби в учебную программу и его использование в качестве учебника для привлечения молодого поколения к образованию, шедеврам науки, духовному и патриотическому воспитанию. В этом направлении КазНПУ имени Абая проводит исследования по математическому наследию аль-Фараби и его внедрению в современное образование. Его эффективность и опыт вселяют уверенность в необходимости использования наследия аль-Фараби в обучении и воспитании молодежи. В 2018 году в нашем университете был открыт образовательный центр «Аль-Фараби». Его цель - создать научную и методологическую основу для внедрения наследия аль-Фараби в современное образование и воспитать подрастающее поколение на его трудах. Нашим учителем, руководившим такими исследованиями, был доктор педагогических наук, выдающийся ученый в области истории и педагогики мусульманских восточных наук, профессор Ауданбек Кобесов, который практически открыл миру многие научные изыскания аль-Фараби. А.Кобесов много лет изучал научное наследие великого ученого, был одним из основателей отечественной фарабистики в составе группы по изучению наследия аль-Фараби, основанной в 1960-х годах. Хотя аль-Фараби известен в истории науки главным образом как философ и создатель теории музыки, исследования А.Кобесова внесли решающий вклад в восстановление истинного образа нашего великого соотечественника как математика, исследователя естественных наук. Ауданбек Кобесов родился 13 февраля 1932 года в селе Ойык Таласского района Жамбылской области. Окончил среднюю школу в Жамбылской области в 1948 году с серебряной медалью, а в 1952 году с отличием - физико-математический факультет Казахского педагогического института имени Абая по специальности «Математика». После окончания института работал учителем, директором школы в Таласском районе, а в 1959 году был приглашен преподавать в КазПИ. В 1960 году поступил в Академию наук СССР в Москве, в аспирантуру по специальности «История арабской математики», а в 1963 году получил степень кандидата физико-математических наук. С 1963 по 1967 годы был старшим преподавателем, доцентом кафедры «Высшая алгебра и теория чисел» КазПИ им. Абая. С 1968 по 1977 годы А.Кобесов работал старшим научным сотрудником в группе по изучению наследия аль-Фараби в Академии наук КазССР, а также проделал большую работу по переводу, обработке и изучению трудов ученого-энциклопедиста аль-Фараби. Тогда, в 1971 году, ученый выступил на XIII Международном конгрессе по истории науки и техники в Москве на тему «Роль Аль-Фараби в развитии науки». С 1977 года и до конца своей жизни (2008 г.) А.Кобесов работал в КазНУ им. аль-Фараби, с 1977 по 1986 годы был заведующим кафедрой «Методика преподавания математики». В 1990 году в Ташкенте защитил докторскую диссертацию по научно-педагогическому наследию аль-Фараби. Исследуя богатое научное наследие аль-Фараби, А.Кобесов опубликовал более 200 научных, научно-познавательных работ и переводов с арабского языка. Среди них такие известные произведения, как «Аль-Фараби», «Математическое наследие Аль-Фараби», «Астрономия в произведениях Аль-Фараби», переводы математических трактатов на арабский язык, «Комментарий к Альмагесту» и другие. Монография А.Кобесова «Математическое наследие аль-Фараби» раскрыла личность нашего великого предка как мыслителя и математика. В этой работе приводятся суждения аль-Фараби по геометрии, тригонометрии, арифметике, алгебре и по их применению в астрономии и музыке, а также о теории вероятности. А.Кобесов рассматривал данные работы аль-Фараби в тесной связи с достижениями других ученых. Эта монография, в которой все математические труды великого ученого были проанализированы и изучены, включает в себя следующие работы, переведенные и отредактированные самим А.Кобесовым на русский язык: 1. Математические главы «Энциклопедии наук» («Классификация наук»). Перевод с арабской версии, опубликованной египетским ученым Османом Амином (1949). 2. Тригонометрические главы «Дополнительная книга к Алмагесту». Перевод с фотокопии единственной арабской рукописи, хранящейся в Британском музее в Лондоне. Этот труд ранее не был переведен ни на один язык, его существование было неизвестно. 3. «Духовные приемы раскрытия тайн природы через геометрические фигуры» или геометрический трактат. Перевод с фотокопии единственной арабской рукописи, хранящейся в университетской библиотеке в Упсале, Швеция. 4. «Комментарии о трудных местах во введении к первой и пятой книгам Евклида». Арабская рукопись не сохранилась и была переведена со старой еврейской версии. 5. «Какое из предсказаний звезды правильное, а какое отрицательное». Перевод с арабской версии, опубликованной немецким ученым Дитеричем. Результаты, полученные в этой монографии, очень важны с точки зрения исторического развития математики. Следует отметить, что вопрос о том, насколько это ценно с точки зрения современного образования, все еще остается открытым и требует изучения. Монография "Математическое наследие Аль-Фараби" широко известна научному сообществу, особенно математикам. Эта работа высоко ценится зарубежными исследователями аль-Фараби и важна как единственная, в которой труды аль-Фараби по математике изучаются систематическим образом. Значение монографии и сегодня не уменьшилось, если не возросло. Тот факт, что эта работа А.Кобесова и книга аль-Фараби "Математические трактаты", отредактированная им, были оцифрованы в США, в библиотеке Мичиганского университета и сохранена в ее электронной базе, а его «Комментарий к «Альмагесту» Птолемея» находится в библиотеке Калифорнийского университета, говорит о многом. В частности, Гарри Дж. Ти, профессор Оклендского университета в Новой Зеландии, в статье, опубликованной в журнале «Истории арабской науки» писал: «Монография А.Кобесова является первой книгой, посвященной обзору математических работ аль-Фараби, и очень важна для тех, кто интересуется этой сферой... Книга Кобесова ценна своей невероятной последовательностью и глубиной изучения математических работ аль-Фараби и его сильным влиянием на многих более поздних авторов. Это полезно для всех, кто изучает труды аль-Фараби". Известный ученый, доктор физико-математических наук, профессор Б.А.Розенфельд так комментирует книгу: «Эта монография А.Кобесова раскрыла еще один неизвестный ранее аспект научной деятельности аль-Фараби, и это - памятник 1100-летию всемирно известного мыслителя». Одним из важнейших вкладов А.Кобесова в фарабистику является монография «Астрономия в трудах аль-Фараби», которая впервые в истории науки показала аль-Фараби как выдающегося астронома Ближнего Востока. Об этом свидетельствует «Комментарий к «Альмагесту» Птолемея», переведенный А.Кобесовым с арабского языка. Более того, А.Кобесов обнаружил, что существует связь между двумя восточными учеными - аль-Фараби и Улугбеком. Изучая физико-философские взгляды аль-Фараби, А.Кобесов выявил, что существует экспериментально-теоретический метод изучения природы. Исследования Е.Жанибекова, аспиранта А.Кобесова, показали, что великий ученый был и выдающимся физиком. Сначала Фараби занимался философскими проблемами физики: он определил предмет физики, материи и формы, пространства и времени, движения и неподвижности, силы и т.д., сделал ценные комментарии по фундаментальным понятиям. Физические взгляды Фараби содержатся в его «Великой книге музыки», «Трактате о вакууме», «Энциклопедии наук», «Основах физики» и других. По словам А.Кобесова, известно, что аль-Фараби занимался медициной и биологией. Он уделил особое внимание теоретическим проблемам данных наук, об этом он писал в своих трудах «Об органах человеческого тела», «Об органах тела животного», «О темпераментах» и других. Большинство из них еще не переведены и не изучены. Полное название одного из неизвестных ранее медицинских трактатов Фараби - «Возражение Галену по поводу его разногласий с Аристотелем относительно органов человеческого тела». Гален, после знаменитого Гиппократа, великий ученый, врач в ранней мировой медицине и человек, который имел бесспорную репутацию в средние века. Аристотель был гигантом общей науки, включая медицину и естественные науки. Фараби написал трактат о двух представителях медицины древнего мира, проанализировал их научные принципы и методы. Это показывает ценность работы Фараби в области медицины и биологии. Известный ученый и врач Ибн Сина основал свою знаменитую медицинскую систему на теоретических принципах и инструкциях Фараби. Существует множество свидетельств того, что великий мыслитель хорошо разбирался и в географии, пишет А.Кобесов. В то время вопросы географии рассматривались в тесной связи с астрономическими данными. По словам А.Кобесова, верные взгляды Фараби на алхимию и химию поддержали Ибн Сина, Омар Хайям, Леонардо да Винчи и другие ведущие ученые последующих веков. Внимание А.Кобесова к взаимосвязи естественных и гуманитарных наук в образовании проистекает из мыслей Фараби в «Энциклопедии наук». А.Кобесов посвятил всю свою жизнь изучению наследия аль-Фараби. В последние годы он опубликовал такие обширные книги, как «Природное и математическое наследие Аль-Фараби» (1997) и «Неоткрытый мир аль-Фараби» (2002). Гордимся, что именно А.Кобесов первым всесторонне раскрыл и проанализировал педагогическое наследие аль-Фараби. Его докторская диссертация «Педагогическое наследие Фараби» и другие труды и переводы раскрыли взгляды великого ученого в этой сфере в полном объеме с научной и методологической точки зрения. Так, выяснилось, что аль-Фараби посвятил большую часть своих трактатов просвещению населения, особенно молодого поколения. К ним относятся «Трактат о взглядах жителей добродетельного города», «Указание пути к счастью», «Книга о том, что нужно знать для изучения философии», «Философские вопросы и ответы на них» и другие. А.Кобесов описывает педагогическую систему Фараби следующим образом: «Во-первых, предмет и цели педагогической науки Фараби, во-вторых, общие педагогические идеи ученого, содержание, виды и методы обучения; в-третьих, проблемы дидактики в творчестве Фараби; в-четвертых, применение и реализация педагогических идей Фараби в его математических и естественных науках; в-пятых, влияние педагогических взглядов Фараби на восточную и западную педагогику в последующие века». Работы Фараби тесно связаны с обучением и воспитанием, но особенности каждого из них различны. Например, Фараби отдает приоритет нравственному воспитанию, которое является гарантией истинного счастья. В широком смысле, ученый, похоже, включил сюда трудовое, эстетическое, физическое, гуманистическое, патриотическое и другие виды воспитания. По его словам, нет такого возраста, который нельзя было бы воспитывать и исправлять недостатки. «Плохое поведение - это психическое заболевание. Чтобы лечить это заболевание, нужно быть похожим на врача, который лечит тело», - писал он. Трактат Фараби «Указание пути к счастью» подробно описывает, как воспитать в молодежи качества героизма, доброты, удовлетворенности, красноречия, дружелюбия и многого другого. В научно-педагогических работах ученого особое внимание уделяется воспитанию чувства красоты, элегантности и гармонии. Они тесно связаны с эстетикой и этикой. Наследие Фараби играет значительную роль в музыкальном образовании. Это также полезно для здоровья, потому что, когда страдает тело, страдает душа. Вот почему приятная, спокойная мелодия поднимает настроение, создает силу, достойную «сущности» вещества, и очищает организм от болезней. Идеи и выводы Фараби о цели и миссии педагогики являются одной из важнейших основ просвещения и на современном этапе человеческой жизни. Интересно, что А.Кобесов в своей книге «Читая одновременно аль-Фараби и Абая» («Әл Фараби мен Абайды қатар оқығанда» ) отмечает, что спустя тысячи лет Абай возродил, повторил и подтвердил гуманистические принципы аль-Фараби. «Такая тщательная критика и тщательный анализ благородных качеств хорошего человека неизбежно напоминают нам о пунктах в стихах Абая, которые характерны для морали, здравого смысла и противоречивого поведения, которые ему чужды. Мы еще раз видим, что педагогические идеи и взгляды двух гениев нашей страны схожи», - сказал ученый-просветитель А.Кобесов. Дидактика занимает значительное место в педагогической системе великого философа и ученого. «Энциклопедия наук» Фараби - одно из первых научных и дидактических трудов в истории педагогики. По словам А.Кобесова, этот трактат уже давно является основным инструментом политики для всех научных инициатив в странах Востока и Запада. Эта работа является примером уникальной дидактической работы, целью которой является обобщение и анализ всех разделов науки, которые должны быть освоены хорошо образованным, воспитанным человеком для достижения истинного счастья и дальнейшего развития. Именно А.Кобесов в своих исследованиях показал, что аль-Фараби был великим методистом и методологом. Кроме того, есть основания полагать, что «Большая книга о музыке», «Комментарий к Альмагесту», «О происхождении науки» и многие его работы впервые были изучены с историко-педагогической точки зрения. Он изучал философские и социально-этические предпосылки педагогики аль-Фараби, применение и реализацию общих педагогических идей, дидактические проблемы. Определяя основные достижения аль-Фараби, он рассмотрел влияние педагогической деятельности аль-Фараби на формирование и развитие его просветительских идей в мусульманских странах и у средневековых европейских ученых. Педагог-ученый А.Кубесов не раз заявлял, что раскрыть всю педагогическую систему Фараби не просто, что нужно проводить специальные исследования и писать о нем книги. Сам он писал учебники и учебные пособия для студентов на основе бессмертных трудов аль-Фараби, много лет читал лекции и практические занятия в ряде вузов. Кроме того, активно распространял информацию об аль-Фараби и его научном наследии среди широкой общественности. Научно-методические исследования по разработке средств для популяризации математического наследия Аль-Фараби, систематизированные А.Кобесовым, о возможностях, методах и технологиях его внедрения в современный образовательный контент только начались. И несмотря на давность лет рассматриваются как инновации. А.Кобесов в своей последней книге «Нет в науке проторенной дороги» («Ғылымда даңғыл жол жоқ») писал: «С образовательной и методологической точки зрения геометрический трактат аль-Фараби не потерял своего значения и по сей день. Если современная педагогическая наука будет развиваться и дополняться в соответствии с требованиями, это будет очень полезным инструментом для учащихся средних и высших учебных заведений в области строительства». Его наказы выполняются в КазНПУ имени Абая, где он учился. Эту благородную работу проводит группа ученых во главе с заведующим кафедрой информатики и информатизации образования Е.Ы.Бидайбековым в рамках исследовательского проекта «Математическое наследие Аль-Фараби в контексте современного образования». Проект исследует и реализует не только проблемы геометрического построения математического наследия аль-Фараби, но и преподавание тригонометрии, арифметики и теории музыки в системе образования с эффективным использованием современных информационных технологий, связывая ее с содержанием школьной математики. В результате систематических исследований, основанных А.Кобесовым, был переведен и составлен первый учебник «Аль-Фараби» для студентов педагогических специальностей и школьников, издано три учебника, получено одно авторское свидетельство, опубликовано много статей, защищена одна докторская диссертация. Образовательный центр «Аль-Фараби» в университете не только прославил наследие великого ученого, но и создал научную и методологическую основу для его внедрения в современную систему образования. Работа над математическим наследием Аль-Фараби на основе технологии оцифровки информации уже началась. Чтобы широко использовать его наследие в тематических исследованиях и инновационных образовательных процессах, в системе образования решается вопрос обучения и воспитания подрастающего поколения на основе трудов аль-Фараби, являющихся сокровищницей мировой науки и культуры. Автор: Такир Балыкбаев, ректор КазНПУ имени Абая, профессор 04.06.2020 г. Источник: bilim.expert

Фәрәби - ойшыл-математик, жаратылыстанушы, педагог заманауи білім беруде

Әбу Насыр әл-Фарабидің 1150 жылдық мерейтойын атап отырған кезде оның ойшыл-математик, жарытылыстанушы, педагог екендігінің шынайы бейнесін қалпына келтіруші мұсылман шығысы ғылым тарихы мен педагогикасы бойынша көрнекі ғалым, профессор Ауданбек Көбесов екенін ата айта отырып, жас ұрпақты ғұлама мұрасы бойынша оқытып тәрбие жүргізу хақында сөз қозғау парыз. Бүгінгі күнде әл-Фәрәбидің өмірі мен еңбектерін, мұрасын іздеп тауып, оны зерттеу тұрғысынан қыруар жұмыстар істелінгендігін ауыз толтыра мақтан ете айтуға болады. ҚР ҒМ Ғылым Академиясының философия институтында шығыс философиясы және фарабитану бөлімі жұмыс істейді. Бұл бөлім Әбу Насыр әл-Фәрәбидің диалектикасы, гносеологиясы мен әлеуметтік философиясы мәселелері бойынша зерттеулер циклін жүргізіп келеді. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-де Фарабитану орталығы құрылған. Мұнда да Әбу Насыр әл-Фәрәби мұраларын аудару, зерттеу, насихаттау жұмыстары маркстік көзқарастардан арылған жаңа, тың бағыттар бойынша жүргізілуде. Елбасы Н.Ә. Назарбаев ««Қазақстан 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында Инновациялық зерттеулерді дамытудың жаңа саясаты жөнінде айта келе «...Табысқа жету үшін ғалымдардың талай буынының тәжірибесіне, тарихи қалыптасқан ғылыми мектептердің арнаулы ақпарат және білімдерінің көп террабайт көлеміне негізделген дербес ғылыми база қажет болады...», -деп атап көрсеткен болатын. Осы орайда, білім беруді, оның ішінде, математикалық білім беруді отандық ғалымдардың жаңалықтарымен, оның ішінде, әл-Фараби сияқты бабаларымыздың еңбектерімен байланыстыра толықтырып, оқыту мазмұнын байыту, жастарға соның негізінде патриоттық сезімді сіңіре, оларды ғылыми-әдістемелік зерттеулермен айналысуға жұмылдыру күн тәртібіндегі мәселе екендігі даусыз. Осыған қарамастан, жас ұрпақты ілім-білімге, ғылымның жауһарларына қызықтырып, оларға, рухани, патриоттық білім-тәрбие беру мақсатында әл-Фәрәби бабамыздың еңбектерін, мұрасын оқу бағдарламаларына енгізіп, оқу құралы ретінде пайдалану сияқты игілікті ғылыми-әдістемелік зерттеулер мен шаралардың жоққа тән екендігін айта кеткен жөн. Не дегенмен, осындай игілікті бағытта біздің Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде «Әл-Фәрәбидің математикалық мұралары заманауи білім беру жағдайында» атты жоба бойынша ғылыми-әдістемелік зерттеу жүргізіліп, ақпараттық технологиялар негізінде жасалынған білім беру технологиялары көмегімен алынған зерттеу нәтижесі бойынша педагогикалық ЖОО-ның студенттеріне және мектеп оқушыларына арналған әл-Фәрәбидің 1 оқу құралы тәржімеленіп құрастырылды, 3 оқу-әдістемелік құрал шығарылып, 1 авторлық куәлік алынды. Халықаралық, республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдарында, журналдарда - 43, соның ішінде, Scopus базасында индекстелген импакт-факторлы журналдарда 3 мақала жарық көрді. Оқушылар зерттеу жұмыстарын жүргізіп, республикалық көлемде жүлделі орындарға ие болып, бір докторант PhD докторлық жұмысын қорғады. Осы айтылған істің нәтижелілігі мен зерттеу барысындағы жиналған тәжірибе әл-Фәрәби бабамыздың еңбектерін, мұрасын оқытып тәрбиелеуде пайдаланудың қажеттігіне сенім ұялатады. Біздің осындай зерттеулеріміз бен жетістіктерімізге мұрындық болған физика-математика ғылымдарының кандидаты, педагогика ғылымдарының докторы, мұсылман шығысы ғылым тарихы мен педагогикасы бойынша көрнекі ғалым, профессор Ауданбек Көбесовтың Әбу Наср әл-Фарабидің ғылыми еңбектері бойынша жүргізген сүбелі зеттеулері еді. Ауданбек Көбесов 1932 жылыдың 13 ақпанында (Жамбыл облысы, Талас ауданында) дүниеге келген. Орта мектепті Жамбыл қаласында 1948 жылы күміс медальға аяқтап, 1952 жылы Абай атындағы ҚазПИ-дің физика-математика факультетін математика мамандығы бойынша үздік бітірген. Институтты бітіргеннен кейін Талас ауданында оқытушы, мектеп директоры жұмыстарын атқарып, 1959 жылы Абай атындағы ҚазПИ-ге оқытушылық қызметке шақырылды. 1960 жылы Москваға КСРО Ғылым Академиясына «Араб математикасының тарихы» мамандығы бойынша аспирантураға түсіп, оны 1963 жылы физика-математика ғылымдарының кандидаты дәрежесіне жазған диссертациясын (тақырыбы - «Развитие идей Архимеда в работах Насир ад-Дина ат-Тусси») қорғап, сәтті аяқтап шықты. 1963 - 1967 жылдар аралығында Абай атындағы ҚазПИ-дің жоғарғы алгебра және сандар теориясы кафедрасында аға оқытушы, доцент болып жұмыстар атқарады. А. Көбесов 1968 жылдың қаңтары мен 1977 жылдың ақпаны аралығында Қазақ КСР Ғылым Академиясында әл-Фараби мұрасын зерттеу бойынша құрылған топта аға ғылыми қызметкер болып жұмыс істеп, осы кезде ұлы жерлесіміз, ғалым-энциклопед Аль-Фарабидің шығармаларын тәржімелеуде, өңдеуде және зерттеуде үлкен еңбектер атқарған. Осы кездерде, яғни 1971 жылы, ғалым Москвада ХІІІ ғылым мен техника тарихы халықаралық конгресінде үлкен мазмұнды «Роль аль-Фараби в развитии науки» атты баяндама жасайды. А. Көбесов осы 1977 жылдан өмірінің соңына дейін әл-Фараби атындағы ҚазМУ-да жұмыс істеп, 1977 - 1986 жылдар аралығында математиканы оқытудың әдістемесі кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарған. 1990 жылы Ташкент қаласында әл-Фарабидің ғылыми-педагогикалық мұрасы бойынша докторлық диссертация қорғады. Жалпы, А. Көбесовтің ғалым ретіндегі ғылымға қосқан ерекше үлесі негізінен орта ғасырдағы Қазақстан тумасы, ұлы ғалым Әбу Наср әл-Фарабидің ғылыми еңбектерін зерттеуімен тікелей байланысты. Ол шығыс математика маманы ретінде 60-жылдары құрылған әл-Фараби мұраларын зерттеу тобының қызметімен байланысты отандық фәрәбистиканың (фараби зерттеулерінің) негізін қалаушылардың бірі болды. Осы топтың құрамында ол 9 жыл еңбек етті. А. Көбесовтің бұдан кейінгі зерттеу жұмыстары ұлы жерлесіміз әл-Фарабидің ойшыл-математик, астрономияның теоретигі және тәжірибешісі және басқа жаратылыстану ғылымдарының да зерттеушісі ретіндегі шынайы бейнесін қалпына келтіруге шешуші үлес қосты. Әл-Фараби бұған дейін ғылым тарихында негізінен философ және музыка теориясын жасаушы ретінде белгілі болатын. Әл-Фарабидің бай ғылыми мұраларын зерттеу тақырыбы бойынша ғалым А.Көбесов ұлы ғұламаның 200-ден астам ғылыми, ғылыми-танымал және басқа да еңбектерін, араб тілінен аудармаларын жариялады. Олардың ішінде кеңінен танымал «Әл-Фараби» (1971), «Әл-Фарабидің математикалық мұраcы» (1974), «Әл-Фараби еңбектеріндегі астрономия» (1981), ғалымның араб тіліндегі математикалық трактаттарының аудармалары, оның ««Алмагестке» түсініктемесі» және көптеген басқа да монографиялары, кітаптары бар. Әл-Фарабидің математика, математикалық жаратылыстану ғылымдары, философиялары, наутрфилософиялары бойынша жарияланған және жарияланбаған қолжазбалары негізіндегі жазылған автордың «Әл-Фарабидің математикалық мұрасы» атты монографиясы оның ойшыл-математик екендігін екөрсетті. Бұл еңбекте әл-Фарабидің геометрия, тригонометрия, арифметика, әл-Фараби алгебрасы және олардың астрономия мен музыканың математикалық теориясында қолданылуы, сондай-ақ, ықтималдықтар туралы ілім, т.с.с. қарастырылған. А. Көбесов әл-Фарабидің бұл еңбектерінің барлығын, мүмкіндігінше, одан бұрынғы және сол сияқты кейінгі ғалымдар буындарының жетістіктерімен тығыз өзара байланыста қарастыра жазған. Үлы ғұламаның бүкіл математикалық еңбектерін талдауға, зерттеуге арналған бұл монографияда математикалық мазмүнды А. Көбесовтың өзі орысшаға аударып, өңдеуіне тікелей қатысқан мына төмендегі еңбектері қарастырылған: 1. «Ғылымдар энциклопедиясының» немесе «Ғылымдар тізбегінің» («Ғылымдар классификациясы» деп те айтады) математикалық тараулары. Мысыр оқымыстысы Осман Амин бастырған (1949 ж.) арабша нұсқасынан аударылды. Басқа тілге де бұрын аударылмаған, қазақшасы бар. 2. «Алмагеске қосымша кітабының» тригонометриялық тараулары. Лондондағы Британ музейінде сақтаулы жалғыз арабша қолжазбаның фотокөшірмесінен аударылды. Бұрын ешбір тілге аударылмаған, бар-жоғы белгісіз болып келген. 3. «Табиғат сырын геометриялық фигуралар арқылы танытарлық рухани айла-әрекетттер» немесе геометриялық трактат.Швецияның Упсала қаласында унгиверситет кітапханасында сақтаулы жалғыз арабша қолжазбасының фотокөшірмесінен аударылды. Французшасы А.Көбесовтың бірге авторлығымен бар болуы мүмкін. Қазақшасы бар. 4. «Евклидтің бірінші және бесінші кітаптарының кіріспелеріндегі қиын жерлерге түсініктемелер». Арабша қолжазбасы сақталмаған, ескі еврей тіліндегі нұсқасынан аударылды. 5. «Жұлдыз бойынша болжаулардың қайсысы дұрыс, қайсысы теріс». Неміс ғалымы Дитеерич бастырған арабша нұсқасынан аударылды. Басқа тілге аударылмаған. Бұлардан басқа математикаға тікелей немесе жанама қатысы бар көп деректер ғұламаның «Музыканың ұлы кітабы», «Алмагеске түсініктеме» атты, тағы сол сияқты үлкен еңбектерінде мол орын алған. Бұл монографиядағы алынған нәтижелер математиканың тарихи даму тұрғысынан қарағанда өте маңызды еңбек екендігінің өз бағасын алған және автордың көптеген басқа жұмыстарынан мазмұны белгілі болғандықтан, газет ауқымының шектеулілігі салдарынан оған тоқталмауға болар деген ойдамыз. Тек, заманауи білім беру тұрғысынан қаншалықты құнды екендігі туралы мәселе ашық, әлі де зерттеуді талап ететіндігін атап өткен жөн. Айта кетерлік нәрсе, еңбекте қарастырылған Фәрәбидің арифметикаға жататын, бірақ музыка теориясында әртүрлі қолданыс табатын сандар қатынасынастарына амалдар қолдану ережелерін тағайындап, ол амалдарды Фәрәби музыка теориясын жасауға қолдануы, оның «Алмагеске түсініктемесінің» бірінші кітабында Птоломейдің хордалар таблицасын жасау жөніндегі теориясын жаңартып, кемелдендіріп бір градустың хордасы, синусы, косинусын табу жөніндегі ілімі, А. Көбесовтың тікелей іздеп, тауып еңбектенуімен бізге аса маңызды, атақты геометриялық трактаттары - салу есептері, тағы сол сияқтылардың бір қатар нәтижелерін заманауи білім беру жүйесіне енгізуге боларлық дүниелер екенін айта кеткен абзал. Жұртшылыққа, әсіресе, математиктер қауымына оның осы «Әл-Фарабидің математикалық мұрасы» монографиясы кеңінен мәлім. Бұл еңбек шетел әл-Фараби зерттеушілерінің жоғары бағасын алған және әл-Фарабидің математикалық еңбектері жан-жақты жүйелі түрде терең зерттелген бірден бір еңбек ретінде маңызы зор. Оның маңыздылығы бүгінгі күнде де одан әрі артпаса, кеміген жоқ. А.Көбесовтың осы «Математическое наследие аль-Фараби» («әл-Фарабидің математикалық мұрасы») атты еңбегінің шет елде, яғни Американың Мичиган университетінің кітапханасында цифрланған көшірмесі жасалынып, оған осы университеттің иелік жасауы (11 шілде 2007 жылы цифрланған, барлығы 246 бет) сол маңыздылық белгілерінің бірі екендігіне талас жоқ. Бұған қоса, жол жөнекей айта кетерлік нәрсе, А. Көбесовтың бастамасы бойынша, белсенді қатысуымен және ғылыми редакторлығымен шыққан әл-Фарабидің «Математичекие трактаты» («Математикалық тракттары») кітабының цифрланған көшірмесіне де осы Мичиган унивеситетінің (1 ақпан 2010 жылы цифрланған, барлығы 523 бет)], ал, сол сияқты, «Комментарии к «Альмагесту» Птолемея» еңбегінің цифрланған көшірмесіне Калифорния университетінің (27 тамыз 2008 жылы цифрланған, барлығы 324 бет) иелік жасауы көп нәрсені аңғартса керек. Атап айтар болсақ, Гарри Дж.Ти (Окленд университеті, Жаңа Зеландия) Алеппо қаласында (Сирия) ағылшын тілінде шығатын «Араб ғылымының тарихы» журналында (мамыр, 1987, №2, т.2) (Journal of the History of Arab Science 1978, Volume 2, No 1 (1)) жариялаған мақаласының кіріспесінде былай деп жазған: «А.Көбесовтың монографиясы әл-Фарабидің математикалық еңбектеріне шолу жасалынған алғашқы кітап және әл-Фарабидің математикасына қызығушылық танытқандар үшін өте маңызды». Кітаптың мазмұнын ары қарай егжей-тегжейлі сын пікір бере келе, автор қортытындысында, жалпы былай деп бағалайды: «Көбесовтың кітабы әл-Фараби математикалық еңбектерінің керемет дәйектілігі мен тереңдігін және оның көптеген кейінгі авторларға күшті әсерін көрсетуімен құнды. Ол әл-Фарабидің шығармаларын зерттейтіндердің барлығына да пайдалы». Белгілі ғалым, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Б.А. Розенфельд (Москва) өзінің бұл кітапқа кезінде берген сын пікірінде (Известия АН КазССР, 1976 ж.): «А.Көбесовтің бұл монографиясы әл-Фарабидің ғылыми шығармашылығының осыған дейін белгісіз тағы бір қырын ашып көрсетті және әлемдік ауқымда аталып отырған ұлы ойшылдың 1100-жылдығына лайықты ескерткіш болып табылады,» - деп атап айтқан еді. А. Көбесовтің Фарабитануға қосқан маңызды үлестерінің бірі, ғылым тарихында алғаш рет әл-Фарабиді ортағасырлық Шығыстың көрнекті астрономы ретінде көрсеткен «Әл-Фараби еңбектеріндегі астрономия» монографиясы болып табылады. Бұған дейін шығыс ғылымының тарихшылары әл-Фарабидің астрономиясы туралы айтқанда, оның тек «Птоломейдің «Алмагесіне» түсініктеме» кітабын жазғандағын және оның геоцентрлік болжамды қабылдағанын факт ретінде атаумен ғана шектелген болатын. Ал, аталмыш кітап авторы «Птоломейдің «Алмагесіне» түсініктеме» кітабын араб тілінен аударып, әл-Фарабидің бұл ірі шығармасының мазмұнын және басқа да еңбектерін зерттей отыра, әл-Фарабиді астроном-теориящыл және астроном-тәжрибешіл ретінде жаңа қырынан танытты. А.Көбесов өзінің тарихи-астрономиялық зерттеулерінде екі ғұламаның әл-Фараби мен Самарқанның ұлы билеушісі Ұлықбек арасында өзара сабақтастық байланыстың бар екендігін ашты. Әл-Фарабидің физика-философиялық көзқарастарын зерттей отырып, А.Көбесов онда табиғатты зерттеудің эксперименталды-теориялық әдісінің бар екендігін, оның көмегімен вакуумның (бос кеңістіктің) болмайтындығы дәлелденетіндігін, сонымен қатар астрологиялық болжамдардың, алхимиялық наным-сенімдердің ғылыми негіздерін анықтағандығын айқындады. Автор әл-Фарабидің бұрын қарастырылмаған «Жаратылыстану негіздері жайлы» трактатын зерттеу негізінде онда қандай да бір космогоникалық және космологиялық тұжырымдама бар болған және ол бойынша қоршаған Әлем негізінде материалдық субстанция (Ұлы Алланың қалауымен жасалынған, нұр) жатыр; ол бүкіл Ғаламды қозғалыста, үзіліссіз, эволюциялық дамуда қарастырады деген қорытындыға келеді. А. Көбесовтың аспиранты Е. Жәнібековтің зерттеулері ұлы ғалымнын өз заманындагы көрнекі физик болганын керсетті. Фәрәби ен әуелі физиканың философиялык мәселелерімен көп шұгылданган: ол физика гылымының пәнін аныктайды, материя жэне форма, кеңістік және уақыт, козғалыс және тыныштык, күш т. б. түбегейлі ұгымдар жөнінде кұнды-құнды пікірлер айтқан. Фәрәби, әсіресе, физиканың музыкалык акустика саласы бойынша ірі жаңалықтар ашқан. Ол, мәселен, музыканың физикалық негіздері, тәжірибе мен бақылаудың музыка теориясын жасауда рөлі, табиғи-музыкалық қабыл- дау, т. б. мәселелерді терең зерттеген. Фәрәбидің физикалык көзқарастары оның «Музыканың ұлы кiтaбы», «Вакуум туралы трактат», «Ғылымдар энциклопедиясы», «Физика негіздері», «Мәселеледің түп мазмұны», «Астрологиялык, трактат», «Аристотельдің физикасына түсініктеме» және басқа еңбектерінде қамтылган. Осының ішіндегі белгілісі «Вакуум туралы трактатқа» талдау жасай отыра, оның физикасын тарихи тұрғыдан зерттеушілер Фәрәби және оның шәкірттері Аристотельдің ізін қуып, ешқандай ваккумның жоқтығы жайлы ілім жасаған деген қорытындыға келеді.. А.Көбесовтың айтуынша, Фәрәбидің медицина, билогия ғылымдарымен шұғылданғаны мәлім болып отыр. Ол, әсіресе, бұл ғылымдардың теориялық мәселелеріне көп мән берген. Ол бұл жөнінде «Адам ағзалары жайлы», «Жануарлар ағзалары жайлы», «Темпераменттер туралы», т.б. еңбектер жазған. Олардың басым көпшілігі әлі аударылмай, зерттелмей жатыр. Фәрәбидің кейінгі кезге дейін белгісіз осындай медициналық трактаты мәлім болып отыр. Медицина (тәуіптік) мәселелеріне арналған бұл еңбектің толық аты «Адам ағзалары жөнінде Аристотельмен алшақтығы туралы Галенге қарсы жазылған трактат». Гален Клавдий- біздің заманымыздың 130-200 жылдары шамасында өмір сүрген Рим дәрігері және табиғат зерттеушісі. Одан бізге жеткен азын-аулақ еңбектердің өзі Галеннің атақты Гиппократтан кейінгі ерте дүние медицинасындағы ең үлкен ғалым дәрігер болғанын көрсетеді. Гален орта ғасырлар заманында өте үлкен, талассыз беделге ие болған, медицина, биология ғылымынгың кемеңгері болған. Ал, Аристотель болса, жалпы ғылымның, оның ішінде, медицина мен жаратылыстану ғылымдарының да «пайғамбары» болғаны мәлім. Фәрәби ескі дүние медицинасының екі алыбы жайлы трактат жазып олардың ұстаған ғылыми принциптерін, әдістерің саралап араларын ашып беруді көздеген, төрелік айтқан. Бұдан Фәрәбидің медицина, биология жөніндегі өзінің көзқарасын айқындау мүмкіндігі туып отырғандықтан, осы аталмыш ғылым салаларын зерттеуші ретінде төрелікті ол өзінің ғылымды жасау әдісіне сүйене отырып айтқан. Атақты дәрігер ибн Сина Фәрәбидің осы еңбекте және басқа медициналық трактаттарында баяндалған теориялық принциптері мен нұсқауларына сүйене отырып өзінің әйгілі медициналық жүйесін жасаған. Ұлы ұстаздың география (жағрафия) ғылымына жетік болғанын көрсетететін деректерде баршылық деп жазады А. Көбесов. Оның кезінде география мәселелері астрономиялық мағлұматтармен тығыз байланыста қарастырылатын. «Математикалық астрономияның бір тарауында, - Фәрәби бұл туралы «Ғылымдар энциклопедиясында» былай дейді, - Жер мекенделген және мекенделмеген тұрғысынан зерттеледі, мекенделген бөлігінің шамасы анықталады, үлкен бөліктер - климаттардың (территория) саны көрсетіледі, сол климаттарға сәйкес мекенді пункттар тізімі келтіріледі,олардың орны мен реті сипатталады, әлемнің (аспанның) айналуы салдарынан әрбір климатта және мекенді пунктте болмай қоймайтын құбылыстар баяндалады, бұлар: күн мен түннің ауысуы, шығу және бату құбылыстары, күн мен түннің ұзақтығы жіне олардың өзгеруі». Фәрәби «Алхимия өнерінің қажеттлігі туралы» деп аталатын арнайы еңбек жазып, алхимия өнерінде не дұрыс және не теріс екендігін ашып беруге тырысқан. Фәрәби алхимияны бүтіндей жоққа, бекерге шығарушыларға да, осы сияқты оны түгелдей ешбір күмәнсіз қабылдаушыларға да қарсы болады. Оның пікірінше, алхимияны ғажайып әулиелік құралы емес, өзінің зерттеу пәні, белгілі бір мақсаты бар жаратылыстану ғылымының бір саласы деп қарау керек. Фәрәбидің алхимия, хиимия туралы туралы дұрыс көзқарасы, қағидасы кейінгі ғасырладрдың Ибн Сина, Омар Хайям, Леанордо да Винчи тағы басқа алдыңғы қатарлы оқымыстылар тарапынан қолдау тапқан деп тұжырымдайды А. Көбесов өз зерттеулерінде. «Фәрәби бөлуі бойынша жартылыстану ғылымы сегіз бөлімнен тұрады. Олар: прогностика, яғни алдын ала болжау ғылымы, медицина, физиканың нигромантия ғылымы, навигация, яғни кеме жүргізу ғылымы, заттарды басқа түрге айналдырпу амалын көздейтін алхимия және айналар жөніндегі ғылым»,- деп айта келе «Әбу Насыр Әл-Фәрәби» атты (Алматы: Қазақ университеті, 2004., - 176 бет.) кітабында «Бұдан кейін Фәрәби жоғарыда келтірілген ғылымдарды оқып үйрену үшін қажет болатын ғылымдарға тоқталады. Мұнда ол тіл ғылымын жоғары қояды, содан кейін грамматика, логика, поэтика келеді» дейді. Бұл жерде, Фәрәбидің «Ғылымдар энциклопедиясынан» келтіріле айтылғандарды педагог А.Көбесовтың жаратылыстану ғылымдары мен гуманитар бағыттағы ғылымдардың фәрәбише өзара сабақтастығына білім беру барысында көңіл аударудың қажеттігіне мән бергендігінің мысалы ретінде түсінуге болады. Мұндай пәндік сабақтастықтарды білім беруде, әсіресе, білім беруді ақпараттандыру мен цифрландыру жағдайында ескерген жөн. А. Көбесов өзінің зерттеу жұмыстарын ортағасырлық ғалымның шығармаларын зерттеумен жалғастырды, ол жаңа «Әл-Фарабидің жаратылыстану-математикалық мұрасы» (1997) және «Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі» (2002) кітаптарын жариялады. Әл-Фәрәбидің педагогикалық мұрасы жайлы кейбір шағын мақалалар болмаса, оны жан-жақты талдап, ашып көосетуге арналған еңбек кейінгі кезде А. Көбесовтың терең зерттулеріне дейін болмай келген еді. Оның «Фәрәбидің педагогикалық мұрасы» атты докторлық диссертациясы мен басқа да жарық көріп жұртқа танымал болған және әлі де бабамыздың жарияланбаған еңбектері мен аудармаларына сүйеніп жазған тамаша ғылыми еңбектері бұл салада бізге ұлы ғалымның педагогикалық көзқарастарын, әрекеттерін біршама толық дәрежеде, ғылыми дұрыс әдіснамалық тұрғысынан ашып беруге мүмкіндік туғызып отыр. Әл-Фәрәбиге Шығыс және Батыс оқымыстылары бір ауыздан адамзаттың Аристотель данышпаннан кейінгі «Екінші ұстазы» (муаллим сани) деген атақ беруінің өзі оның педагогика саласындағы аса ұлкен тұлға болғандығын дәлелдейді. Шынында, әл-Фәрәби өзінің трактаттарының басым көпшілігін халықты, әсіресе жас ұрпақты тәрбиелеп білімдар ету, ағарту мақсатына арнаған. Бұлардың қатарына жоғарыда келтірілген математикалық және жаратылыстандыру еңбектерімен қатар «Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары», «Бақытқа жету жолдары», «Философияны оқып-үйрену үшін алдын ала не білу қажеттігі туралы», «Философиялық сауалдар және оған жауаптар» сияқты тағы басқа көптеген трактаттарын жатқызуға болады. Фәрәбидің педагогикалық жүйесін мазмұндауды А. Кубесовтың өз сөзімен келтірсек, қысқаша былай келтіруге болады: «Әуелі Фәрәби педагогика ғылымының пәні мен мақсаттары туралы; екінші, ғұламаның жалпы педагогикалық идеялары, тәрбиенің мазмұны, түрлері мен әдістері туралы көзқарастары; үшінші, Фәрәби еңбектеріндегі дидактика проблемалары; төртінші, Фәрәбидің педагогикалық идеяларының оның математикалық және жаратылыстану ғылыми еңбектерінде қолданылуы және жүзеге асырылуы; бесінші, Фәрәбидің педагогикалық көзқарастарының кейінгі ғасырлардағы Шығыс, Батыс педагогикасына тигізген әсер-ықпалы». Фәрәбидің педагогикалық теориясынды оқыту мен тәрбие өте тығыз да біртүтас байланыста болғанымен, олардың педагогикалық құрал ретінде ерекше әрқайсысына ғана тән жақтары да ажарытылады. Мысалы, адамдардың, әсіресе, жастарды тәрбиелеу жүйесінде Фәрәби бірінші орынға шынайы бақытқа жетуге кепіл болатын мінез-құлық тәрбиесін қояды. Кең мағынада алып қарасақ ғұлама бұл тәрбие ауқымына еңбек, эстетика, дене, гуманистік, патриоттық тағы басқа тәрбиелер түрлерің енгізіп, сыйғызып қараған сияқты. Фәрәбидің ілімі бойынша адамның рухани бет-пердесі, мінезі мен жүріс-тұрысы қоғамдық орта, тәрбие әсері, адамның еркі, ауру сияқты көптеген объективтік және субъективтік себептердің әсерімен қалыптасады, өзгереді. Оның пікірінше тәрбиеге көнбейтін, жөндеуге, түзетуге болмайтын жас болмайды. Тек ретін тауып үйретуден, баулудан жалықпау керек. «Жаман қылық - ол жан ауруы. Бұл ауруды кетіру үшін тән ауруын емдеуші дәрігерге ұқсауымыз керек», - дейді ғұлама. Фәрәбидің «Бақытқа жету жолы» атты трактатында жастарды батырлық, қайырымдылық, қанағаттылық, шешендік, дос пейілділік тағы басқа қасиеттерді қалай тәрбиелеу қажеттігі жайлы нақты баяндайды. Ғұламаның ғылыми-педагогикалық шығармаларында әдемілік, әсемдік пен үйлесімдік, гармония сезімдерін тәрбиелеуге ерекше мән берілген. Олар эстетика-этикамен, қылықтылықпен тығыз байланыста. Фәрәби педагогикасында музыкалық тәрбиеге көп орын алады. Ол денсаулық үшін де пайдалы, себебі тән азап шеккенде, жан да ауырады, тән азап шеккенде жан да күйзеледі. Сондықтанда жағымды дыбыс көңілді көтеріп, жанды жадыратады, субстанцияға «асылына» лайықты күш тудырып, тәнді кеселден арылтады. Ғұламаның музыкалық білім беру, тәрбие туралы ойлары мен жинаған қорытындылары «Музыканың ұлы кітабында» жүзеге асырылған. Мұнымен қоса ғұлама басқа адамгершілік қасиеттермен бірге шәкірттерде гуманистік және патриоттық сезімдерідің күшті болуына үлкен мән береді, « ол өзінің халқын сүйіп, беріліп, оның абзал дәстүрлерін дамытып, жоғын жоқтап, мұңын мұңдап отыруы қажет. Педагогиканың мақсаты, мұраты туралы Фәрәби ұсынған адамгершілік (гуманистік) идеялар мен қорытындылар адам өмірінің қазіргі адам өмірінің қазіргі кезеңінде де ағартушылықтың маңызды тіректерінің бірі болып отыр. Бір қызық жәйт, ұлы бабадан мың жыл өткізіп барып данышпан Абай дәл осындай гуманистік ұлы қағиданы жаңғыртып, қайталап, қуаттай түсетіндігін А. Көбесов «Әл Фәрәби мен Абайды қатар оқығанда» (Алматы: Қазақ ун-ті, 2006.) атты өз еңбегінде ықласпен атап өтеді. Одан ары, «Ғұламаның ізігі адамдарға лайық асыл қасиеттерді бұлайша мұқият сынап, тәптіштеп талдауы Абайдың өлең-шығармаларындағы адамгершілікке, келісті кемеңгерлікке тән және оған жат кереағар қарсы мінез-құлықтарды тізбектеген түстарды еріксіз еске түсіреді. Бір топырақтан, ел-жұрттан тараған екі данышпанның педагогикалық идеялары мен түйгендерінің астасып, ұқсап жатқанына тағыда куә боламыз», -дейді ғалым педагог А. Көбесов. Ғұламаның педагогикалық жүйесінде салмақты орын дидактикаға берілген. Фәрәби жазған «Ғылымдар энциклопедиясы» еңбегі педагогика тарихында ғылыми-дидактикалық шығармалардың алғашқыларының бірі болып табылаады, өйткені, А. Көбесовтың айтуынша бұл трактат «Ғылымдар энциклопедиясы», «Ғылымдар тізбегі», тағы басқа да аттармен Шығыс пен Батыс елдерінде ұзақ уақыт барлық ғылым бастамалары жөнінен негізігі бағдарламалық жетекші құрал болған. Бұл еңбек - жан-жақты білімді, тәлім-тәрбиелі, шын бақытқа жетуді көздеген адам меңгеруге тиісті барлық ғылым тарауларын және оны оқып-үйрену реті мен мазмұнын қысқаша тезис ретінде баяндап, талдап беруді көздеген бірегей дидактикалық шығарманың үлгісі деуге болады. Фәрәби өзінің жинақтаған педагогикалық, дидактикалық. әдіснамалық идеяларын, қорытындылары мен қағидаларын көптеген ғылыми трактаттарын жазу барысында нақтылай түсіп, оларды жүзеге асырып отырған. А. Көбесов әл-Фәрәбидің педагогикалық мұрасының ірі зерттеушісі бола отыра, әл-Фарабидің белгілі еңбектері мен оның ғылыми мұрасы бойынша жарияланған зерттеулері негізінде ойшылды ұлы әдіснамашы және әдіскер екендігін жаңа қырынан көрсетті. Сонымен қатар, әл-Фарабидің «Музыканың үлы кітабы», ««Алмагеске» түсінікітеме», ««Алмагеске» қосымшалар кітабы», «Аристотельдің «Физикасына» түсініктеме», «Жұлдыздар үкімінде не дұрыс, не теріс», «Алхимия өнерінің қажеттігі туралы», «Галенге қарсы жазу», «Ғылымның пайда болуы туралы», «Вакуум туралы», геометриялық трактаттар және т.б. көптеген шығармалары алғашқы рет тарихи-педагогикалық тұрғыдан зерттеуден толық өткізілді.. Ол әл-Фараби педагогикасының философиялық және әлеуметтік-этикалық алғы шарттарын, әл-Фарабидің жалпы педагогикалық ойларын, әл-Фарабидағы дидактика мәселелерін; оның математикалық еңбектеріне әл-Фарабидің жалпыпедагогикалық ойларын қолданып, жүзеге асыруды зерттеді. Әл-Фарабидің басты жетістіктерін айқындай отырып, оның мұсылман мемлекеттері мен ортағасырлық Еуропа ғалымдарының педагогикалық ойларының қалыптасуына және дамуына әл-Фарабидің педагогикалық шығармашылығының әсері туралы мәселелерді қарастырған. Фәрәбидің бүкіл педагогикалық жүйесін ашып беру оңай нәрсе емес екенін, ол туралы арнапйы зерттеулер жүргізіліп, кітаптар жазылуға тиіс деген ойларға меңзейді өз зерттеулерінде белгілі педагог ғалым А. Көбесов. Өмірінің соңғы жылдарында ғалым әл-Фарабидің ғылыми-әдістемелік, математикалық жетістіктері мен заманауи ғылыми білім арасындағы байланысқа баса назар аударған, ал бұны куәландыратын оның жарияланбаған мына еңбектері: «Жоғары математика тарихы алдындағы әл-Фарабидің сіңірген еңбегі» (монографиясы) және «Әл-Фараби және қолданбалы математика мәселелері» (мақала). Бұл бағыт қазіргі кезде әдістемелік ғылым саласында одан әрі зерттеулер жүргізу үшін келешегі бар іс болып табылады. А. Көбесовтің ғылыми-әдістемелік шығармашылығында жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған әл- Фәрәби шығармашылығы бойынша оқулық және оқу құралдарын жазып, солар бойынша көп жылдар бойы университет студенттері үшін дәрістер оқып, тәжірибелік сабақтар жүргізу үлкен орын алады. Оның үстіне, оның көрнекі ғалым ретінде әл- Фәрәбидің өзі туралы және оның ғылыми шығармашылығы мен ғұлама жайлы біліми мағлұматтарды халық ортасына кеңінен таратуда көп еңбек еткендігі баршаға мәлім. Қорытындылай келгенде, шығармашылық жолы мен ғылыми зертеулеріне біз жасаған шолу - ғалым-педагог Ауданбек. Көбесовтың ғұлама ғалым әл-Фәрәбидің ойшыл-математик, жарытылыстанушы, педагог екендігінің шынайы бейнесін қалпына келтіруші, өз шыңының биігіндегі ғалым екендігін білдіреді. Бүгінгі күнде, мақала басында айтылғандай, әл-Фараби бабамыздың белгілі ғалым А.Көбесов тырнақтап жинап жүйелеген математикалық мұрасын жас буынды тәрбиелеу тұрғысынан математикалық ғылым-білімге баулу мақсатында насихаттау құралдарының жасалынуы, қазіргі оқыту мазмұнына оны инновация ретінде ендіру мүмкіндіктері, әдістері мен технологиялары бойынша ғылыми-әдістемелік зерттеулер енді-енді ғана жүргізіле бастады. А.Көбесов өзінің «Ғылымда даңғыл жол жоқ» (Алматы, 2008 ж.) атты соңғы кітабында «Оқу - методикалық жағынан алғанда әл-Фарабидің геометриялық трактаты маңызын күні бүгінге дейін жоғалтқан жоқ. Қазіргі педагогика ғылымы талап дәрежесіне сай біраз өңделсе, толықтырылса, бұл еңбек орта мектеп және жоғары оқу орындарының оқушылары үшін салу есептері жөнінде аса пайдалы құрал болары сөзсіз», -деп жазған еді. Оның бұл айтқан тілегі қазірде шындыққа айналуда, яғни ол оның өзі білім алған қазақтың «Қарашаңырағы», алғашқы жоғарғы оқу орны Абай атындағы Ұлттық педагогикалық университетте шешімін тауып жатқан жайы бар. Бұл игілікті істі университетіміздің информатика және білімді ақпараттандыру кафедрасы (меңгерушісі,.профессор Е.Ы. Бидайбеков) «Әл-Фарабидің математикалық мұралары заманауи білім беру жағдайында» атты ғылыми жоба ауқымында іске асырып жатыр. Жоба бойынша әл-Фарабидің математикалық мұрасын тек геометриялық салу есептері бойынша ғана емес, тригонометриясы, арифметикасы мен музыка теориясы бойынша да, мектеп математикасының мазмұнымен сабақтастыра, заманауи ақпараттық технологияларды тиімді қолдана отырып, оларды білім беру жүйесінде оқытудың жолдарын зерттеп іске асыруда. А.Көбесов негізін салған жүйе бойынша жасалған зерттеу жұмыстарының нәтижесінде қандай жетістіктерге қол жеткізілгендігі мақала басында қысқаша айтылды. Бұл жетістіктерге қарамастан, әл-Фәрәбидің математикалық мұрасына жататын физика-математикалық бағыттағы сфералық тригонометрия мен астрономиясы, арифметика мен музыка теориясы қолданбалылық деңгейге дейін зерттеліп, сол сияқты оның физика саласы бойынша еңбектері заманауи білім берудегі өз орнын табатындай дәрежеде зерттеуді күтуде. Ал, әл-Фәрәбидің жаратылыстану-ғылыми бағыттағы химия, медицина, география, ботаника, минерология тағы басқа. жаратылыстану ғылымдары бойынша жазған трактаттары да, бұл салаға қосқан жаңалықтары жеткілікті екендігі белгілі, ғұламаның олар бойынша мұрасы да өз кезегінде заманауи білім беруде ендіруді қажет ететіндігі сөзсіз. Әл-Фәрәбидің гуманитарлық-ғылыми бағыттағы тіл білімі және оның тараулары; логика және оның тараулары; азаматтық ғылым және оның тараулары, заң ғылымы және дін ғылымы тағы сол сияқты. ғылымдар бойынша еңбектері де заманауи білім берудегі өз орнын табатындығына сенім артуға болады. Әл-Фәрәбидің педагогика тарихындағы ұлы тұлғалардың бірі болғандығы белгілі. Ол - шығыс елдерінде тұңғыш сындарлы педагогикалық жүйе жасаған ағартушы оқымысты. Сондықтан да бабамыздың педагогикалық бағыттағы мұрасы заманауи білім беруде көрнекі орын алатындығына талас жоқ. Осыған орай, университетте Әл-Фәрәби білім беру орталығы ашылды. Біздің ұйғаруымызша, орталықтың алға қойған мақсаты әл-Фараби мұрасын дәріптеп қана қоймай, оны заманауи білім беру жүйесіне ендірудің ғылыми әдістемелік негіздерін жасай отыра, жас ұрпақты әл-Фәрәби еңбектері бойынша оқытып тәрбиелеу болмақшы. Әл-Фәрәбидің математикалық мұрасы бойынша ақпараттық цифрландыру технологиялары негізінде жұмыстар осы мақсатта басталып та кетті. Айтарымыз, 1150 жылдық мерейтойы аталынып отырған «Әлемнің екінші ұстазы» атанған ғұлама ғалым Әбу Насыр әл-Фараби бабамыздың мұрасын өзекті ғылыми зерттеулерде және инновациялық білім беру үдерістерінде кеңінен қолдану мақсатында жас ұрпақты әл-Фәрәби еңбектері, мұрасы бойынша оқытып тәрбие жүргізуді Республикалық білім беру жүйесінде қолға алу біздің бұлтартпас парызымыз. Авторлары: Такир Балықбаев, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеттің ректоры, профессор Есен Бидайбеков, Информатика және білімді ақпараттандыру кафедрасының меңгерушісі, профессор 03.06.2020 ж. Ақпарат көзі: bilim.expert

Әл-Фараби – 1150: Ойшыл-математик, жаратылыстанушы, педагог заманауи білім беруде

Әбу Насыр әл-Фарабидің 1150 жылдық мерейтойын атап отырған кезде оның ойшыл-математик, жарытылыстанушы, педагог екендігінің шынайы бейнесін қалпына келтіруші мұсылман шығысы ғылым тарихы мен педагогикасы бойынша көрнекі ғалым, профессор Ауданбек Көбесов екенін ата айта отырып, жас ұрпақты ғұлама мұрасы бойынша оқытып тәрбие жүргізу хақында сөз қозғау парыз. Бүгінгі күнде әл-Фәрәбидің өмірі мен еңбектерін, мұрасын іздеп тауып, оны зерттеу тұрғысынан қыруар жұмыстар істелінгендігін ауыз толтыра мақтан ете айтуға болады. ҚР ҒМ Ғылым Академиясының философия институтында шығыс философиясы және фарабитану бөлімі жұмыс істейді. Бұл бөлім Әбу Насыр әл-Фәрәбидің диалектикасы, гносеологиясы мен әлеуметтік философиясы мәселелері бойынша зерттеулер циклін жүргізіп келеді. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-де Фарабитану орталығы құрылған. Мұнда да Әбу Насыр әл-Фәрәби мұраларын аудару, зерттеу, насихаттау жұмыстары маркстік көзқарастардан арылған жаңа, тың бағыттар бойынша жүргізілуде. Елбасы Н.Ә. Назарбаев ««Қазақстан 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында Инновациялық зерттеулерді дамытудың жаңа саясаты жөнінде айта келе «...Табысқа жету үшін ғалымдардың талай буынының тәжірибесіне, тарихи қалыптасқан ғылыми мектептердің арнаулы ақпарат және білімдерінің көп террабайт көлеміне негізделген дербес ғылыми база қажет болады...», -деп атап көрсеткен болатын. Осы орайда, білім беруді, оның ішінде, математикалық білім беруді отандық ғалымдардың жаңалықтарымен, оның ішінде, әл-Фараби сияқты бабаларымыздың еңбектерімен байланыстыра толықтырып, оқыту мазмұнын байыту, жастарға соның негізінде патриоттық сезімді сіңіре, оларды ғылыми-әдістемелік зерттеулермен айналысуға жұмылдыру күн тәртібіндегі мәселе екендігі даусыз. Осыған қарамастан, жас ұрпақты ілім-білімге, ғылымның жауһарларына қызықтырып, оларға, рухани, патриоттық білім-тәрбие беру мақсатында әл-Фәрәби бабамыздың еңбектерін, мұрасын оқу бағдарламаларына енгізіп, оқу құралы ретінде пайдалану сияқты игілікті ғылыми-әдістемелік зерттеулер мен шаралардың жоққа тән екендігін айта кеткен жөн. Не дегенмен, осындай игілікті бағытта біздің Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде «Әл-Фәрәбидің математикалық мұралары заманауи білім беру жағдайында» атты жоба бойынша ғылыми-әдістемелік зерттеу жүргізіліп, ақпараттық технологиялар негізінде жасалынған білім беру технологиялары көмегімен алынған зерттеу нәтижесі бойынша педагогикалық ЖОО-ның студенттеріне және мектеп оқушыларына арналған әл-Фәрәбидің 1 оқу құралы тәржімеленіп құрастырылды, 3 оқу-әдістемелік құрал шығарылып, 1 авторлық куәлік алынды. Халықаралық, республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдарында, журналдарда - 43, соның ішінде, Scopus базасында индекстелген импакт-факторлы журналдарда 3 мақала жарық көрді. Оқушылар зерттеу жұмыстарын жүргізіп, республикалық көлемде жүлделі орындарға ие болып, бір докторант PhD докторлық жұмысын қорғады. Осы айтылған істің нәтижелілігі мен зерттеу барысындағы жиналған тәжірибе әл-Фәрәби бабамыздың еңбектерін, мұрасын оқытып тәрбиелеуде пайдаланудың қажеттігіне сенім ұялатады. Біздің осындай зерттеулеріміз бен жетістіктерімізге мұрындық болған физика-математика ғылымдарының кандидаты, педагогика ғылымдарының докторы, мұсылман шығысы ғылым тарихы мен педагогикасы бойынша көрнекі ғалым, профессор Ауданбек Көбесовтың Әбу Наср әл-Фарабидің ғылыми еңбектері бойынша жүргізген сүбелі зеттеулері еді. Ауданбек Көбесов 1932 жылыдың 13 ақпанында (Жамбыл облысы, Талас ауданында) дүниеге келген. Орта мектепті Жамбыл қаласында 1948 жылы күміс медальға аяқтап, 1952 жылы Абай атындағы ҚазПИ-дің физика-математика факультетін математика мамандығы бойынша үздік бітірген. Институтты бітіргеннен кейін Талас ауданында оқытушы, мектеп директоры жұмыстарын атқарып, 1959 жылы Абай атындағы ҚазПИ-ге оқытушылық қызметке шақырылды. 1960 жылы Москваға КСРО Ғылым Академиясына «Араб математикасының тарихы» мамандығы бойынша аспирантураға түсіп, оны 1963 жылы физика-математика ғылымдарының кандидаты дәрежесіне жазған диссертациясын (тақырыбы - «Развитие идей Архимеда в работах Насир ад-Дина ат-Тусси») қорғап, сәтті аяқтап шықты. 1963 - 1967 жылдар аралығында Абай атындағы ҚазПИ-дің жоғарғы алгебра және сандар теориясы кафедрасында аға оқытушы, доцент болып жұмыстар атқарады. А. Көбесов 1968 жылдың қаңтары мен 1977 жылдың ақпаны аралығында Қазақ КСР Ғылым Академиясында әл-Фараби мұрасын зерттеу бойынша құрылған топта аға ғылыми қызметкер болып жұмыс істеп, осы кезде ұлы жерлесіміз, ғалым-энциклопед Аль-Фарабидің шығармаларын тәржімелеуде, өңдеуде және зерттеуде үлкен еңбектер атқарған. Осы кездерде, яғни 1971 жылы, ғалым Москвада ХІІІ ғылым мен техника тарихы халықаралық конгресінде үлкен мазмұнды «Роль аль-Фараби в развитии науки» атты баяндама жасайды. А. Көбесов осы 1977 жылдан өмірінің соңына дейін әл-Фараби атындағы ҚазМУ-да жұмыс істеп, 1977 - 1986 жылдар аралығында математиканы оқытудың әдістемесі кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарған. 1990 жылы Ташкент қаласында әл-Фарабидің ғылыми-педагогикалық мұрасы бойынша докторлық диссертация қорғады. Жалпы, А. Көбесовтің ғалым ретіндегі ғылымға қосқан ерекше үлесі негізінен орта ғасырдағы Қазақстан тумасы, ұлы ғалым Әбу Наср әл-Фарабидің ғылыми еңбектерін зерттеуімен тікелей байланысты. Ол шығыс математика маманы ретінде 60-жылдары құрылған әл-Фараби мұраларын зерттеу тобының қызметімен байланысты отандық фәрәбистиканың (фараби зерттеулерінің) негізін қалаушылардың бірі болды. Осы топтың құрамында ол 9 жыл еңбек етті. А. Көбесовтің бұдан кейінгі зерттеу жұмыстары ұлы жерлесіміз әл-Фарабидің ойшыл-математик, астрономияның теоретигі және тәжірибешісі және басқа жаратылыстану ғылымдарының да зерттеушісі ретіндегі шынайы бейнесін қалпына келтіруге шешуші үлес қосты. Әл-Фараби бұған дейін ғылым тарихында негізінен философ және музыка теориясын жасаушы ретінде белгілі болатын. Әл-Фарабидің бай ғылыми мұраларын зерттеу тақырыбы бойынша ғалым А.Көбесов ұлы ғұламаның 200-ден астам ғылыми, ғылыми-танымал және басқа да еңбектерін, араб тілінен аудармаларын жариялады. Олардың ішінде кеңінен танымал «Әл-Фараби» (1971), «Әл-Фарабидің математикалық мұраcы» (1974), «Әл-Фараби еңбектеріндегі астрономия» (1981), ғалымның араб тіліндегі математикалық трактаттарының аудармалары, оның ««Алмагестке» түсініктемесі» және көптеген басқа да монографиялары, кітаптары бар. Әл-Фарабидің математика, математикалық жаратылыстану ғылымдары, философиялары, наутрфилософиялары бойынша жарияланған және жарияланбаған қолжазбалары негізіндегі жазылған автордың «Әл-Фарабидің математикалық мұрасы» атты монографиясы оның ойшыл-математик екендігін екөрсетті. Бұл еңбекте әл-Фарабидің геометрия, тригонометрия, арифметика, әл-Фараби алгебрасы және олардың астрономия мен музыканың математикалық теориясында қолданылуы, сондай-ақ, ықтималдықтар туралы ілім, т.с.с. қарастырылған. А. Көбесов әл-Фарабидің бұл еңбектерінің барлығын, мүмкіндігінше, одан бұрынғы және сол сияқты кейінгі ғалымдар буындарының жетістіктерімен тығыз өзара байланыста қарастыра жазған. Үлы ғұламаның бүкіл математикалық еңбектерін талдауға, зерттеуге арналған бұл монографияда математикалық мазмүнды А. Көбесовтың өзі орысшаға аударып, өңдеуіне тікелей қатысқан мына төмендегі еңбектері қарастырылған: 1. «Ғылымдар энциклопедиясының» немесе «Ғылымдар тізбегінің» («Ғылымдар классификациясы» деп те айтады) математикалық тараулары. Мысыр оқымыстысы Осман Амин бастырған (1949 ж.) арабша нұсқасынан аударылды. Басқа тілге де бұрын аударылмаған, қазақшасы бар. 2. «Алмагеске қосымша кітабының» тригонометриялық тараулары. Лондондағы Британ музейінде сақтаулы жалғыз арабша қолжазбаның фотокөшірмесінен аударылды. Бұрын ешбір тілге аударылмаған, бар-жоғы белгісіз болып келген. 3. «Табиғат сырын геометриялық фигуралар арқылы танытарлық рухани айла-әрекетттер» немесе геометриялық трактат.Швецияның Упсала қаласында унгиверситет кітапханасында сақтаулы жалғыз арабша қолжазбасының фотокөшірмесінен аударылды. Французшасы А.Көбесовтың бірге авторлығымен бар болуы мүмкін. Қазақшасы бар. 4. «Евклидтің бірінші және бесінші кітаптарының кіріспелеріндегі қиын жерлерге түсініктемелер». Арабша қолжазбасы сақталмаған, ескі еврей тіліндегі нұсқасынан аударылды. 5. «Жұлдыз бойынша болжаулардың қайсысы дұрыс, қайсысы теріс». Неміс ғалымы Дитеерич бастырған арабша нұсқасынан аударылды. Басқа тілге аударылмаған. Бұлардан басқа математикаға тікелей немесе жанама қатысы бар көп деректер ғұламаның «Музыканың ұлы кітабы», «Алмагеске түсініктеме» атты, тағы сол сияқты үлкен еңбектерінде мол орын алған. Бұл монографиядағы алынған нәтижелер математиканың тарихи даму тұрғысынан қарағанда өте маңызды еңбек екендігінің өз бағасын алған және автордың көптеген басқа жұмыстарынан мазмұны белгілі болғандықтан, газет ауқымының шектеулілігі салдарынан оған тоқталмауға болар деген ойдамыз. Тек, заманауи білім беру тұрғысынан қаншалықты құнды екендігі туралы мәселе ашық, әлі де зерттеуді талап ететіндігін атап өткен жөн. Айта кетерлік нәрсе, еңбекте қарастырылған Фәрәбидің арифметикаға жататын, бірақ музыка теориясында әртүрлі қолданыс табатын сандар қатынасынастарына амалдар қолдану ережелерін тағайындап, ол амалдарды Фәрәби музыка теориясын жасауға қолдануы, оның «Алмагеске түсініктемесінің» бірінші кітабында Птоломейдің хордалар таблицасын жасау жөніндегі теориясын жаңартып, кемелдендіріп бір градустың хордасы, синусы, косинусын табу жөніндегі ілімі, А. Көбесовтың тікелей іздеп, тауып еңбектенуімен бізге аса маңызды, атақты геометриялық трактаттары - салу есептері, тағы сол сияқтылардың бір қатар нәтижелерін заманауи білім беру жүйесіне енгізуге боларлық дүниелер екенін айта кеткен абзал. Жұртшылыққа, әсіресе, математиктер қауымына оның осы «Әл-Фарабидің математикалық мұрасы» монографиясы кеңінен мәлім. Бұл еңбек шетел әл-Фараби зерттеушілерінің жоғары бағасын алған және әл-Фарабидің математикалық еңбектері жан-жақты жүйелі түрде терең зерттелген бірден бір еңбек ретінде маңызы зор. Оның маңыздылығы бүгінгі күнде де одан әрі артпаса, кеміген жоқ. А.Көбесовтың осы «Математическое наследие аль-Фараби» («әл-Фарабидің математикалық мұрасы») атты еңбегінің шет елде, яғни Американың Мичиган университетінің кітапханасында цифрланған көшірмесі жасалынып, оған осы университеттің иелік жасауы (11 шілде 2007 жылы цифрланған, барлығы 246 бет) сол маңыздылық белгілерінің бірі екендігіне талас жоқ. Бұған қоса, жол жөнекей айта кетерлік нәрсе, А. Көбесовтың бастамасы бойынша, белсенді қатысуымен және ғылыми редакторлығымен шыққан әл-Фарабидің «Математичекие трактаты» («Математикалық тракттары») кітабының цифрланған көшірмесіне де осы Мичиган унивеситетінің (1 ақпан 2010 жылы цифрланған, барлығы 523 бет)], ал, сол сияқты, «Комментарии к «Альмагесту» Птолемея» еңбегінің цифрланған көшірмесіне Калифорния университетінің (27 тамыз 2008 жылы цифрланған, барлығы 324 бет) иелік жасауы көп нәрсені аңғартса керек. Атап айтар болсақ, Гарри Дж.Ти (Окленд университеті, Жаңа Зеландия) Алеппо қаласында (Сирия) ағылшын тілінде шығатын «Араб ғылымының тарихы» журналында (мамыр, 1987, №2, т.2) (Journal of the History of Arab Science 1978, Volume 2, No 1 (1)) жариялаған мақаласының кіріспесінде былай деп жазған: «А.Көбесовтың монографиясы әл-Фарабидің математикалық еңбектеріне шолу жасалынған алғашқы кітап және әл-Фарабидің математикасына қызығушылық танытқандар үшін өте маңызды». Кітаптың мазмұнын ары қарай егжей-тегжейлі сын пікір бере келе, автор қортытындысында, жалпы былай деп бағалайды: «Көбесовтың кітабы әл-Фараби математикалық еңбектерінің керемет дәйектілігі мен тереңдігін және оның көптеген кейінгі авторларға күшті әсерін көрсетуімен құнды. Ол әл-Фарабидің шығармаларын зерттейтіндердің барлығына да пайдалы». Белгілі ғалым, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Б.А. Розенфельд (Москва) өзінің бұл кітапқа кезінде берген сын пікірінде (Известия АН КазССР, 1976 ж.): «А.Көбесовтің бұл монографиясы әл-Фарабидің ғылыми шығармашылығының осыған дейін белгісіз тағы бір қырын ашып көрсетті және әлемдік ауқымда аталып отырған ұлы ойшылдың 1100-жылдығына лайықты ескерткіш болып табылады,» - деп атап айтқан еді. А. Көбесовтің Фарабитануға қосқан маңызды үлестерінің бірі, ғылым тарихында алғаш рет әл-Фарабиді ортағасырлық Шығыстың көрнекті астрономы ретінде көрсеткен «Әл-Фараби еңбектеріндегі астрономия» монографиясы болып табылады. Бұған дейін шығыс ғылымының тарихшылары әл-Фарабидің астрономиясы туралы айтқанда, оның тек «Птоломейдің «Алмагесіне» түсініктеме» кітабын жазғандағын және оның геоцентрлік болжамды қабылдағанын факт ретінде атаумен ғана шектелген болатын. Ал, аталмыш кітап авторы «Птоломейдің «Алмагесіне» түсініктеме» кітабын араб тілінен аударып, әл-Фарабидің бұл ірі шығармасының мазмұнын және басқа да еңбектерін зерттей отыра, әл-Фарабиді астроном-теориящыл және астроном-тәжрибешіл ретінде жаңа қырынан танытты. А.Көбесов өзінің тарихи-астрономиялық зерттеулерінде екі ғұламаның әл-Фараби мен Самарқанның ұлы билеушісі Ұлықбек арасында өзара сабақтастық байланыстың бар екендігін ашты. Әл-Фарабидің физика-философиялық көзқарастарын зерттей отырып, А.Көбесов онда табиғатты зерттеудің эксперименталды-теориялық әдісінің бар екендігін, оның көмегімен вакуумның (бос кеңістіктің) болмайтындығы дәлелденетіндігін, сонымен қатар астрологиялық болжамдардың, алхимиялық наным-сенімдердің ғылыми негіздерін анықтағандығын айқындады. Автор әл-Фарабидің бұрын қарастырылмаған «Жаратылыстану негіздері жайлы» трактатын зерттеу негізінде онда қандай да бір космогоникалық және космологиялық тұжырымдама бар болған және ол бойынша қоршаған Әлем негізінде материалдық субстанция (Ұлы Алланың қалауымен жасалынған, нұр) жатыр; ол бүкіл Ғаламды қозғалыста, үзіліссіз, эволюциялық дамуда қарастырады деген қорытындыға келеді. А. Көбесовтың аспиранты Е. Жәнібековтің зерттеулері ұлы ғалымнын өз заманындагы көрнекі физик болганын керсетті. Фәрәби ен әуелі физиканың философиялык мәселелерімен көп шұгылданган: ол физика гылымының пәнін аныктайды, материя жэне форма, кеңістік және уақыт, козғалыс және тыныштык, күш т. б. түбегейлі ұгымдар жөнінде кұнды-құнды пікірлер айтқан. Фәрәби, әсіресе, физиканың музыкалык акустика саласы бойынша ірі жаңалықтар ашқан. Ол, мәселен, музыканың физикалық негіздері, тәжірибе мен бақылаудың музыка теориясын жасауда рөлі, табиғи-музыкалық қабыл- дау, т. б. мәселелерді терең зерттеген. Фәрәбидің физикалык көзқарастары оның «Музыканың ұлы кiтaбы», «Вакуум туралы трактат», «Ғылымдар энциклопедиясы», «Физика негіздері», «Мәселеледің түп мазмұны», «Астрологиялык, трактат», «Аристотельдің физикасына түсініктеме» және басқа еңбектерінде қамтылган. Осының ішіндегі белгілісі «Вакуум туралы трактатқа» талдау жасай отыра, оның физикасын тарихи тұрғыдан зерттеушілер Фәрәби және оның шәкірттері Аристотельдің ізін қуып, ешқандай ваккумның жоқтығы жайлы ілім жасаған деген қорытындыға келеді.. А.Көбесовтың айтуынша, Фәрәбидің медицина, билогия ғылымдарымен шұғылданғаны мәлім болып отыр. Ол, әсіресе, бұл ғылымдардың теориялық мәселелеріне көп мән берген. Ол бұл жөнінде «Адам ағзалары жайлы», «Жануарлар ағзалары жайлы», «Темпераменттер туралы», т.б. еңбектер жазған. Олардың басым көпшілігі әлі аударылмай, зерттелмей жатыр. Фәрәбидің кейінгі кезге дейін белгісіз осындай медициналық трактаты мәлім болып отыр. Медицина (тәуіптік) мәселелеріне арналған бұл еңбектің толық аты «Адам ағзалары жөнінде Аристотельмен алшақтығы туралы Галенге қарсы жазылған трактат». Гален Клавдий- біздің заманымыздың 130-200 жылдары шамасында өмір сүрген Рим дәрігері және табиғат зерттеушісі. Одан бізге жеткен азын-аулақ еңбектердің өзі Галеннің атақты Гиппократтан кейінгі ерте дүние медицинасындағы ең үлкен ғалым дәрігер болғанын көрсетеді. Гален орта ғасырлар заманында өте үлкен, талассыз беделге ие болған, медицина, биология ғылымынгың кемеңгері болған. Ал, Аристотель болса, жалпы ғылымның, оның ішінде, медицина мен жаратылыстану ғылымдарының да «пайғамбары» болғаны мәлім. Фәрәби ескі дүние медицинасының екі алыбы жайлы трактат жазып олардың ұстаған ғылыми принциптерін, әдістерің саралап араларын ашып беруді көздеген, төрелік айтқан. Бұдан Фәрәбидің медицина, биология жөніндегі өзінің көзқарасын айқындау мүмкіндігі туып отырғандықтан, осы аталмыш ғылым салаларын зерттеуші ретінде төрелікті ол өзінің ғылымды жасау әдісіне сүйене отырып айтқан. Атақты дәрігер ибн Сина Фәрәбидің осы еңбекте және басқа медициналық трактаттарында баяндалған теориялық принциптері мен нұсқауларына сүйене отырып өзінің әйгілі медициналық жүйесін жасаған. Ұлы ұстаздың география (жағрафия) ғылымына жетік болғанын көрсетететін деректерде баршылық деп жазады А. Көбесов. Оның кезінде география мәселелері астрономиялық мағлұматтармен тығыз байланыста қарастырылатын. «Математикалық астрономияның бір тарауында, - Фәрәби бұл туралы «Ғылымдар энциклопедиясында» былай дейді, - Жер мекенделген және мекенделмеген тұрғысынан зерттеледі, мекенделген бөлігінің шамасы анықталады, үлкен бөліктер - климаттардың (территория) саны көрсетіледі, сол климаттарға сәйкес мекенді пункттар тізімі келтіріледі,олардың орны мен реті сипатталады, әлемнің (аспанның) айналуы салдарынан әрбір климатта және мекенді пунктте болмай қоймайтын құбылыстар баяндалады, бұлар: күн мен түннің ауысуы, шығу және бату құбылыстары, күн мен түннің ұзақтығы жіне олардың өзгеруі». Фәрәби «Алхимия өнерінің қажеттлігі туралы» деп аталатын арнайы еңбек жазып, алхимия өнерінде не дұрыс және не теріс екендігін ашып беруге тырысқан. Фәрәби алхимияны бүтіндей жоққа, бекерге шығарушыларға да, осы сияқты оны түгелдей ешбір күмәнсіз қабылдаушыларға да қарсы болады. Оның пікірінше, алхимияны ғажайып әулиелік құралы емес, өзінің зерттеу пәні, белгілі бір мақсаты бар жаратылыстану ғылымының бір саласы деп қарау керек. Фәрәбидің алхимия, хиимия туралы туралы дұрыс көзқарасы, қағидасы кейінгі ғасырладрдың Ибн Сина, Омар Хайям, Леанордо да Винчи тағы басқа алдыңғы қатарлы оқымыстылар тарапынан қолдау тапқан деп тұжырымдайды А. Көбесов өз зерттеулерінде. «Фәрәби бөлуі бойынша жартылыстану ғылымы сегіз бөлімнен тұрады. Олар: прогностика, яғни алдын ала болжау ғылымы, медицина, физиканың нигромантия ғылымы, навигация, яғни кеме жүргізу ғылымы, заттарды басқа түрге айналдырпу амалын көздейтін алхимия және айналар жөніндегі ғылым»,- деп айта келе «Әбу Насыр Әл-Фәрәби» атты (Алматы: Қазақ университеті, 2004., - 176 бет.) кітабында «Бұдан кейін Фәрәби жоғарыда келтірілген ғылымдарды оқып үйрену үшін қажет болатын ғылымдарға тоқталады. Мұнда ол тіл ғылымын жоғары қояды, содан кейін грамматика, логика, поэтика келеді» дейді. Бұл жерде, Фәрәбидің «Ғылымдар энциклопедиясынан» келтіріле айтылғандарды педагог А.Көбесовтың жаратылыстану ғылымдары мен гуманитар бағыттағы ғылымдардың фәрәбише өзара сабақтастығына білім беру барысында көңіл аударудың қажеттігіне мән бергендігінің мысалы ретінде түсінуге болады. Мұндай пәндік сабақтастықтарды білім беруде, әсіресе, білім беруді ақпараттандыру мен цифрландыру жағдайында ескерген жөн. А. Көбесов өзінің зерттеу жұмыстарын ортағасырлық ғалымның шығармаларын зерттеумен жалғастырды, ол жаңа «Әл-Фарабидің жаратылыстану-математикалық мұрасы» (1997) және «Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі» (2002) кітаптарын жариялады. Әл-Фәрәбидің педагогикалық мұрасы жайлы кейбір шағын мақалалар болмаса, оны жан-жақты талдап, ашып көосетуге арналған еңбек кейінгі кезде А. Көбесовтың терең зерттулеріне дейін болмай келген еді. Оның «Фәрәбидің педагогикалық мұрасы» атты докторлық диссертациясы мен басқа да жарық көріп жұртқа танымал болған және әлі де бабамыздың жарияланбаған еңбектері мен аудармаларына сүйеніп жазған тамаша ғылыми еңбектері бұл салада бізге ұлы ғалымның педагогикалық көзқарастарын, әрекеттерін біршама толық дәрежеде, ғылыми дұрыс әдіснамалық тұрғысынан ашып беруге мүмкіндік туғызып отыр. Әл-Фәрәбиге Шығыс және Батыс оқымыстылары бір ауыздан адамзаттың Аристотель данышпаннан кейінгі «Екінші ұстазы» (муаллим сани) деген атақ беруінің өзі оның педагогика саласындағы аса ұлкен тұлға болғандығын дәлелдейді. Шынында, әл-Фәрәби өзінің трактаттарының басым көпшілігін халықты, әсіресе жас ұрпақты тәрбиелеп білімдар ету, ағарту мақсатына арнаған. Бұлардың қатарына жоғарыда келтірілген математикалық және жаратылыстандыру еңбектерімен қатар «Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары», «Бақытқа жету жолдары», «Философияны оқып-үйрену үшін алдын ала не білу қажеттігі туралы», «Философиялық сауалдар және оған жауаптар» сияқты тағы басқа көптеген трактаттарын жатқызуға болады. Фәрәбидің педагогикалық жүйесін мазмұндауды А. Кубесовтың өз сөзімен келтірсек, қысқаша былай келтіруге болады: «Әуелі Фәрәби педагогика ғылымының пәні мен мақсаттары туралы; екінші, ғұламаның жалпы педагогикалық идеялары, тәрбиенің мазмұны, түрлері мен әдістері туралы көзқарастары; үшінші, Фәрәби еңбектеріндегі дидактика проблемалары; төртінші, Фәрәбидің педагогикалық идеяларының оның математикалық және жаратылыстану ғылыми еңбектерінде қолданылуы және жүзеге асырылуы; бесінші, Фәрәбидің педагогикалық көзқарастарының кейінгі ғасырлардағы Шығыс, Батыс педагогикасына тигізген әсер-ықпалы». Фәрәбидің педагогикалық теориясынды оқыту мен тәрбие өте тығыз да біртүтас байланыста болғанымен, олардың педагогикалық құрал ретінде ерекше әрқайсысына ғана тән жақтары да ажарытылады. Мысалы, адамдардың, әсіресе, жастарды тәрбиелеу жүйесінде Фәрәби бірінші орынға шынайы бақытқа жетуге кепіл болатын мінез-құлық тәрбиесін қояды. Кең мағынада алып қарасақ ғұлама бұл тәрбие ауқымына еңбек, эстетика, дене, гуманистік, патриоттық тағы басқа тәрбиелер түрлерің енгізіп, сыйғызып қараған сияқты. Фәрәбидің ілімі бойынша адамның рухани бет-пердесі, мінезі мен жүріс-тұрысы қоғамдық орта, тәрбие әсері, адамның еркі, ауру сияқты көптеген объективтік және субъективтік себептердің әсерімен қалыптасады, өзгереді. Оның пікірінше тәрбиеге көнбейтін, жөндеуге, түзетуге болмайтын жас болмайды. Тек ретін тауып үйретуден, баулудан жалықпау керек. «Жаман қылық - ол жан ауруы. Бұл ауруды кетіру үшін тән ауруын емдеуші дәрігерге ұқсауымыз керек», - дейді ғұлама. Фәрәбидің «Бақытқа жету жолы» атты трактатында жастарды батырлық, қайырымдылық, қанағаттылық, шешендік, дос пейілділік тағы басқа қасиеттерді қалай тәрбиелеу қажеттігі жайлы нақты баяндайды. Ғұламаның ғылыми-педагогикалық шығармаларында әдемілік, әсемдік пен үйлесімдік, гармония сезімдерін тәрбиелеуге ерекше мән берілген. Олар эстетика-этикамен, қылықтылықпен тығыз байланыста. Фәрәби педагогикасында музыкалық тәрбиеге көп орын алады. Ол денсаулық үшін де пайдалы, себебі тән азап шеккенде, жан да ауырады, тән азап шеккенде жан да күйзеледі. Сондықтанда жағымды дыбыс көңілді көтеріп, жанды жадыратады, субстанцияға «асылына» лайықты күш тудырып, тәнді кеселден арылтады. Ғұламаның музыкалық білім беру, тәрбие туралы ойлары мен жинаған қорытындылары «Музыканың ұлы кітабында» жүзеге асырылған. Мұнымен қоса ғұлама басқа адамгершілік қасиеттермен бірге шәкірттерде гуманистік және патриоттық сезімдерідің күшті болуына үлкен мән береді, « ол өзінің халқын сүйіп, беріліп, оның абзал дәстүрлерін дамытып, жоғын жоқтап, мұңын мұңдап отыруы қажет. Педагогиканың мақсаты, мұраты туралы Фәрәби ұсынған адамгершілік (гуманистік) идеялар мен қорытындылар адам өмірінің қазіргі адам өмірінің қазіргі кезеңінде де ағартушылықтың маңызды тіректерінің бірі болып отыр. Бір қызық жәйт, ұлы бабадан мың жыл өткізіп барып данышпан Абай дәл осындай гуманистік ұлы қағиданы жаңғыртып, қайталап, қуаттай түсетіндігін А. Көбесов «Әл Фәрәби мен Абайды қатар оқығанда» (Алматы: Қазақ ун-ті, 2006.) атты өз еңбегінде ықласпен атап өтеді. Одан ары, «Ғұламаның ізігі адамдарға лайық асыл қасиеттерді бұлайша мұқият сынап, тәптіштеп талдауы Абайдың өлең-шығармаларындағы адамгершілікке, келісті кемеңгерлікке тән және оған жат кереағар қарсы мінез-құлықтарды тізбектеген түстарды еріксіз еске түсіреді. Бір топырақтан, ел-жұрттан тараған екі данышпанның педагогикалық идеялары мен түйгендерінің астасып, ұқсап жатқанына тағыда куә боламыз», -дейді ғалым педагог А. Көбесов. Ғұламаның педагогикалық жүйесінде салмақты орын дидактикаға берілген. Фәрәби жазған «Ғылымдар энциклопедиясы» еңбегі педагогика тарихында ғылыми-дидактикалық шығармалардың алғашқыларының бірі болып табылаады, өйткені, А. Көбесовтың айтуынша бұл трактат «Ғылымдар энциклопедиясы», «Ғылымдар тізбегі», тағы басқа да аттармен Шығыс пен Батыс елдерінде ұзақ уақыт барлық ғылым бастамалары жөнінен негізігі бағдарламалық жетекші құрал болған. Бұл еңбек - жан-жақты білімді, тәлім-тәрбиелі, шын бақытқа жетуді көздеген адам меңгеруге тиісті барлық ғылым тарауларын және оны оқып-үйрену реті мен мазмұнын қысқаша тезис ретінде баяндап, талдап беруді көздеген бірегей дидактикалық шығарманың үлгісі деуге болады. Фәрәби өзінің жинақтаған педагогикалық, дидактикалық. әдіснамалық идеяларын, қорытындылары мен қағидаларын көптеген ғылыми трактаттарын жазу барысында нақтылай түсіп, оларды жүзеге асырып отырған. А. Көбесов әл-Фәрәбидің педагогикалық мұрасының ірі зерттеушісі бола отыра, әл-Фарабидің белгілі еңбектері мен оның ғылыми мұрасы бойынша жарияланған зерттеулері негізінде ойшылды ұлы әдіснамашы және әдіскер екендігін жаңа қырынан көрсетті. Сонымен қатар, әл-Фарабидің «Музыканың үлы кітабы», ««Алмагеске» түсінікітеме», ««Алмагеске» қосымшалар кітабы», «Аристотельдің «Физикасына» түсініктеме», «Жұлдыздар үкімінде не дұрыс, не теріс», «Алхимия өнерінің қажеттігі туралы», «Галенге қарсы жазу», «Ғылымның пайда болуы туралы», «Вакуум туралы», геометриялық трактаттар және т.б. көптеген шығармалары алғашқы рет тарихи-педагогикалық тұрғыдан зерттеуден толық өткізілді.. Ол әл-Фараби педагогикасының философиялық және әлеуметтік-этикалық алғы шарттарын, әл-Фарабидің жалпы педагогикалық ойларын, әл-Фарабидағы дидактика мәселелерін; оның математикалық еңбектеріне әл-Фарабидің жалпыпедагогикалық ойларын қолданып, жүзеге асыруды зерттеді. Әл-Фарабидің басты жетістіктерін айқындай отырып, оның мұсылман мемлекеттері мен ортағасырлық Еуропа ғалымдарының педагогикалық ойларының қалыптасуына және дамуына әл-Фарабидің педагогикалық шығармашылығының әсері туралы мәселелерді қарастырған. Фәрәбидің бүкіл педагогикалық жүйесін ашып беру оңай нәрсе емес екенін, ол туралы арнапйы зерттеулер жүргізіліп, кітаптар жазылуға тиіс деген ойларға меңзейді өз зерттеулерінде белгілі педагог ғалым А. Көбесов. Өмірінің соңғы жылдарында ғалым әл-Фарабидің ғылыми-әдістемелік, математикалық жетістіктері мен заманауи ғылыми білім арасындағы байланысқа баса назар аударған, ал бұны куәландыратын оның жарияланбаған мына еңбектері: «Жоғары математика тарихы алдындағы әл-Фарабидің сіңірген еңбегі» (монографиясы) және «Әл-Фараби және қолданбалы математика мәселелері» (мақала). Бұл бағыт қазіргі кезде әдістемелік ғылым саласында одан әрі зерттеулер жүргізу үшін келешегі бар іс болып табылады. А. Көбесовтің ғылыми-әдістемелік шығармашылығында жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған әл- Фәрәби шығармашылығы бойынша оқулық және оқу құралдарын жазып, солар бойынша көп жылдар бойы университет студенттері үшін дәрістер оқып, тәжірибелік сабақтар жүргізу үлкен орын алады. Оның үстіне, оның көрнекі ғалым ретінде әл- Фәрәбидің өзі туралы және оның ғылыми шығармашылығы мен ғұлама жайлы біліми мағлұматтарды халық ортасына кеңінен таратуда көп еңбек еткендігі баршаға мәлім. Қорытындылай келгенде, шығармашылық жолы мен ғылыми зертеулеріне біз жасаған шолу - ғалым-педагог Ауданбек. Көбесовтың ғұлама ғалым әл-Фәрәбидің ойшыл-математик, жарытылыстанушы, педагог екендігінің шынайы бейнесін қалпына келтіруші, өз шыңының биігіндегі ғалым екендігін білдіреді. Бүгінгі күнде, мақала басында айтылғандай, әл-Фараби бабамыздың белгілі ғалым А.Көбесов тырнақтап жинап жүйелеген математикалық мұрасын жас буынды тәрбиелеу тұрғысынан математикалық ғылым-білімге баулу мақсатында насихаттау құралдарының жасалынуы, қазіргі оқыту мазмұнына оны инновация ретінде ендіру мүмкіндіктері, әдістері мен технологиялары бойынша ғылыми-әдістемелік зерттеулер енді-енді ғана жүргізіле бастады. А.Көбесов өзінің «Ғылымда даңғыл жол жоқ» (Алматы, 2008 ж.) атты соңғы кітабында «Оқу - методикалық жағынан алғанда әл-Фарабидің геометриялық трактаты маңызын күні бүгінге дейін жоғалтқан жоқ. Қазіргі педагогика ғылымы талап дәрежесіне сай біраз өңделсе, толықтырылса, бұл еңбек орта мектеп және жоғары оқу орындарының оқушылары үшін салу есептері жөнінде аса пайдалы құрал болары сөзсіз», -деп жазған еді. Оның бұл айтқан тілегі қазірде шындыққа айналуда, яғни ол оның өзі білім алған қазақтың «Қарашаңырағы», алғашқы жоғарғы оқу орны Абай атындағы Ұлттық педагогикалық университетте шешімін тауып жатқан жайы бар. Бұл игілікті істі университетіміздің информатика және білімді ақпараттандыру кафедрасы (меңгерушісі,.профессор Е.Ы. Бидайбеков) «Әл-Фарабидің математикалық мұралары заманауи білім беру жағдайында» атты ғылыми жоба ауқымында іске асырып жатыр. Жоба бойынша әл-Фарабидің математикалық мұрасын тек геометриялық салу есептері бойынша ғана емес, тригонометриясы, арифметикасы мен музыка теориясы бойынша да, мектеп математикасының мазмұнымен сабақтастыра, заманауи ақпараттық технологияларды тиімді қолдана отырып, оларды білім беру жүйесінде оқытудың жолдарын зерттеп іске асыруда. А.Көбесов негізін салған жүйе бойынша жасалған зерттеу жұмыстарының нәтижесінде қандай жетістіктерге қол жеткізілгендігі мақала басында қысқаша айтылды. Бұл жетістіктерге қарамастан, әл-Фәрәбидің математикалық мұрасына жататын физика-математикалық бағыттағы сфералық тригонометрия мен астрономиясы, арифметика мен музыка теориясы қолданбалылық деңгейге дейін зерттеліп, сол сияқты оның физика саласы бойынша еңбектері заманауи білім берудегі өз орнын табатындай дәрежеде зерттеуді күтуде. Ал, әл-Фәрәбидің жаратылыстану-ғылыми бағыттағы химия, медицина, география, ботаника, минерология тағы басқа. жаратылыстану ғылымдары бойынша жазған трактаттары да, бұл салаға қосқан жаңалықтары жеткілікті екендігі белгілі, ғұламаның олар бойынша мұрасы да өз кезегінде заманауи білім беруде ендіруді қажет ететіндігі сөзсіз. Әл-Фәрәбидің гуманитарлық-ғылыми бағыттағы тіл білімі және оның тараулары; логика және оның тараулары; азаматтық ғылым және оның тараулары, заң ғылымы және дін ғылымы тағы сол сияқты. ғылымдар бойынша еңбектері де заманауи білім берудегі өз орнын табатындығына сенім артуға болады. Әл-Фәрәбидің педагогика тарихындағы ұлы тұлғалардың бірі болғандығы белгілі. Ол - шығыс елдерінде тұңғыш сындарлы педагогикалық жүйе жасаған ағартушы оқымысты. Сондықтан да бабамыздың педагогикалық бағыттағы мұрасы заманауи білім беруде көрнекі орын алатындығына талас жоқ. Осыған орай, университетте Әл-Фәрәби білім беру орталығы ашылды. Біздің ұйғаруымызша, орталықтың алға қойған мақсаты әл-Фараби мұрасын дәріптеп қана қоймай, оны заманауи білім беру жүйесіне ендірудің ғылыми әдістемелік негіздерін жасай отыра, жас ұрпақты әл-Фәрәби еңбектері бойынша оқытып тәрбиелеу болмақшы. Әл-Фәрәбидің математикалық мұрасы бойынша ақпараттық цифрландыру технологиялары негізінде жұмыстар осы мақсатта басталып та кетті. Айтарымыз, 1150 жылдық мерейтойы аталынып отырған «Әлемнің екінші ұстазы» атанған ғұлама ғалым Әбу Насыр әл-Фараби бабамыздың мұрасын өзекті ғылыми зерттеулерде және инновациялық білім беру үдерістерінде кеңінен қолдану мақсатында жас ұрпақты әл-Фәрәби еңбектері, мұрасы бойынша оқытып тәрбие жүргізуді Республикалық білім беру жүйесінде қолға алу біздің бұлтартпас парызымыз. Авторлары: Такир Балықбаев, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеттің ректоры, профессор Есен Бидайбеков, Информатика және білімді ақпараттандыру кафедрасының меңгерушісі, профессор 03.06.2020 ж. Ақпарат көзі: qazaq1913.com

Фәрәби - ойшыл-математик, жаратылыстанушы, педагог заманауи білім беруде

​​​​​​​ Әбу Насыр әл-Фарабидің 1150 жылдық мерейтойын атап отырған кезде оның ойшыл-математик, жарытылыстанушы, педагог екендігінің шынайы бейнесін қалпына келтіруші мұсылман шығысы ғылым тарихы мен педагогикасы бойынша көрнекі ғалым, профессор Ауданбек Көбесов екенін ата айта отырып, жас ұрпақты ғұлама мұрасы бойынша оқытып тәрбие жүргізу хақында сөз қозғау парыз. Бүгінгі күнде әл-Фәрәбидің өмірі мен еңбектерін, мұрасын іздеп тауып, оны зерттеу тұрғысынан қыруар жұмыстар істелінгендігін ауыз толтыра мақтан ете айтуға болады. ҚР ҒМ Ғылым Академиясының философия институтында шығыс философиясы және фарабитану бөлімі жұмыс істейді. Бұл бөлім Әбу Насыр әл-Фәрәбидің диалектикасы, гносеологиясы мен әлеуметтік философиясы мәселелері бойынша зерттеулер циклін жүргізіп келеді. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-де Фарабитану орталығы құрылған. Мұнда да Әбу Насыр әл-Фәрәби мұраларын аудару, зерттеу, насихаттау жұмыстары маркстік көзқарастардан арылған жаңа, тың бағыттар бойынша жүргізілуде. Елбасы Н.Ә. Назарбаев ««Қазақстан 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында Инновациялық зерттеулерді дамытудың жаңа саясаты жөнінде айта келе «...Табысқа жету үшін ғалымдардың талай буынының тәжірибесіне, тарихи қалыптасқан ғылыми мектептердің арнаулы ақпарат және білімдерінің көп террабайт көлеміне негізделген дербес ғылыми база қажет болады...», -деп атап көрсеткен болатын. Осы орайда, білім беруді, оның ішінде, математикалық білім беруді отандық ғалымдардың жаңалықтарымен, оның ішінде, әл-Фараби сияқты бабаларымыздың еңбектерімен байланыстыра толықтырып, оқыту мазмұнын байыту, жастарға соның негізінде патриоттық сезімді сіңіре, оларды ғылыми-әдістемелік зерттеулермен айналысуға жұмылдыру күн тәртібіндегі мәселе екендігі даусыз. Осыған қарамастан, жас ұрпақты ілім-білімге, ғылымның жауһарларына қызықтырып, оларға, рухани, патриоттық білім-тәрбие беру мақсатында әл-Фәрәби бабамыздың еңбектерін, мұрасын оқу бағдарламаларына енгізіп, оқу құралы ретінде пайдалану сияқты игілікті ғылыми-әдістемелік зерттеулер мен шаралардың жоққа тән екендігін айта кеткен жөн. Не дегенмен, осындай игілікті бағытта біздің Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде «Әл-Фәрәбидің математикалық мұралары заманауи білім беру жағдайында» атты жоба бойынша ғылыми-әдістемелік зерттеу жүргізіліп, ақпараттық технологиялар негізінде жасалынған білім беру технологиялары көмегімен алынған зерттеу нәтижесі бойынша педагогикалық ЖОО-ның студенттеріне және мектеп оқушыларына арналған әл-Фәрәбидің 1 оқу құралы тәржімеленіп құрастырылды, 3 оқу-әдістемелік құрал шығарылып, 1 авторлық куәлік алынды. Халықаралық, республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдарында, журналдарда - 43, соның ішінде, Scopus базасында индекстелген импакт-факторлы журналдарда 3 мақала жарық көрді. Оқушылар зерттеу жұмыстарын жүргізіп, республикалық көлемде жүлделі орындарға ие болып, бір докторант PhD докторлық жұмысын қорғады. Осы айтылған істің нәтижелілігі мен зерттеу барысындағы жиналған тәжірибе әл-Фәрәби бабамыздың еңбектерін, мұрасын оқытып тәрбиелеуде пайдаланудың қажеттігіне сенім ұялатады. Біздің осындай зерттеулеріміз бен жетістіктерімізге мұрындық болған физика-математика ғылымдарының кандидаты, педагогика ғылымдарының докторы, мұсылман шығысы ғылым тарихы мен педагогикасы бойынша көрнекі ғалым, профессор Ауданбек Көбесовтың Әбу Наср әл-Фарабидің ғылыми еңбектері бойынша жүргізген сүбелі зеттеулері еді. Ауданбек Көбесов 1932 жылыдың 13 ақпанында (Жамбыл облысы, Талас ауданында) дүниеге келген. Орта мектепті Жамбыл қаласында 1948 жылы күміс медальға аяқтап, 1952 жылы Абай атындағы ҚазПИ-дің физика-математика факультетін математика мамандығы бойынша үздік бітірген. Институтты бітіргеннен кейін Талас ауданында оқытушы, мектеп директоры жұмыстарын атқарып, 1959 жылы Абай атындағы ҚазПИ-ге оқытушылық қызметке шақырылды. 1960 жылы Москваға КСРО Ғылым Академиясына «Араб математикасының тарихы» мамандығы бойынша аспирантураға түсіп, оны 1963 жылы физика-математика ғылымдарының кандидаты дәрежесіне жазған диссертациясын (тақырыбы - «Развитие идей Архимеда в работах Насир ад-Дина ат-Тусси») қорғап, сәтті аяқтап шықты. 1963 - 1967 жылдар аралығында Абай атындағы ҚазПИ-дің жоғарғы алгебра және сандар теориясы кафедрасында аға оқытушы, доцент болып жұмыстар атқарады. А. Көбесов 1968 жылдың қаңтары мен 1977 жылдың ақпаны аралығында Қазақ КСР Ғылым Академиясында әл-Фараби мұрасын зерттеу бойынша құрылған топта аға ғылыми қызметкер болып жұмыс істеп, осы кезде ұлы жерлесіміз, ғалым-энциклопед Аль-Фарабидің шығармаларын тәржімелеуде, өңдеуде және зерттеуде үлкен еңбектер атқарған. Осы кездерде, яғни 1971 жылы, ғалым Москвада ХІІІ ғылым мен техника тарихы халықаралық конгресінде үлкен мазмұнды «Роль аль-Фараби в развитии науки» атты баяндама жасайды. А. Көбесов осы 1977 жылдан өмірінің соңына дейін әл-Фараби атындағы ҚазМУ-да жұмыс істеп, 1977 - 1986 жылдар аралығында математиканы оқытудың әдістемесі кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарған. 1990 жылы Ташкент қаласында әл-Фарабидің ғылыми-педагогикалық мұрасы бойынша докторлық диссертация қорғады. Жалпы, А. Көбесовтің ғалым ретіндегі ғылымға қосқан ерекше үлесі негізінен орта ғасырдағы Қазақстан тумасы, ұлы ғалым Әбу Наср әл-Фарабидің ғылыми еңбектерін зерттеуімен тікелей байланысты. Ол шығыс математика маманы ретінде 60-жылдары құрылған әл-Фараби мұраларын зерттеу тобының қызметімен байланысты отандық фәрәбистиканың (фараби зерттеулерінің) негізін қалаушылардың бірі болды. Осы топтың құрамында ол 9 жыл еңбек етті. А. Көбесовтің бұдан кейінгі зерттеу жұмыстары ұлы жерлесіміз әл-Фарабидің ойшыл-математик, астрономияның теоретигі және тәжірибешісі және басқа жаратылыстану ғылымдарының да зерттеушісі ретіндегі шынайы бейнесін қалпына келтіруге шешуші үлес қосты. Әл-Фараби бұған дейін ғылым тарихында негізінен философ және музыка теориясын жасаушы ретінде белгілі болатын. Әл-Фарабидің бай ғылыми мұраларын зерттеу тақырыбы бойынша ғалым А.Көбесов ұлы ғұламаның 200-ден астам ғылыми, ғылыми-танымал және басқа да еңбектерін, араб тілінен аудармаларын жариялады. Олардың ішінде кеңінен танымал «Әл-Фараби» (1971), «Әл-Фарабидің математикалық мұраcы» (1974), «Әл-Фараби еңбектеріндегі астрономия» (1981), ғалымның араб тіліндегі математикалық трактаттарының аудармалары, оның ««Алмагестке» түсініктемесі» және көптеген басқа да монографиялары, кітаптары бар. Әл-Фарабидің математика, математикалық жаратылыстану ғылымдары, философиялары, наутрфилософиялары бойынша жарияланған және жарияланбаған қолжазбалары негізіндегі жазылған автордың «Әл-Фарабидің математикалық мұрасы» атты монографиясы оның ойшыл-математик екендігін екөрсетті. Бұл еңбекте әл-Фарабидің геометрия, тригонометрия, арифметика, әл-Фараби алгебрасы және олардың астрономия мен музыканың математикалық теориясында қолданылуы, сондай-ақ, ықтималдықтар туралы ілім, т.с.с. қарастырылған. А. Көбесов әл-Фарабидің бұл еңбектерінің барлығын, мүмкіндігінше, одан бұрынғы және сол сияқты кейінгі ғалымдар буындарының жетістіктерімен тығыз өзара байланыста қарастыра жазған. Үлы ғұламаның бүкіл математикалық еңбектерін талдауға, зерттеуге арналған бұл монографияда математикалық мазмүнды А. Көбесовтың өзі орысшаға аударып, өңдеуіне тікелей қатысқан мына төмендегі еңбектері қарастырылған: 1. «Ғылымдар энциклопедиясының» немесе «Ғылымдар тізбегінің» («Ғылымдар классификациясы» деп те айтады) математикалық тараулары. Мысыр оқымыстысы Осман Амин бастырған (1949 ж.) арабша нұсқасынан аударылды. Басқа тілге де бұрын аударылмаған, қазақшасы бар. 2. «Алмагеске қосымша кітабының» тригонометриялық тараулары. Лондондағы Британ музейінде сақтаулы жалғыз арабша қолжазбаның фотокөшірмесінен аударылды. Бұрын ешбір тілге аударылмаған, бар-жоғы белгісіз болып келген. 3. «Табиғат сырын геометриялық фигуралар арқылы танытарлық рухани айла-әрекетттер» немесе геометриялық трактат.Швецияның Упсала қаласында унгиверситет кітапханасында сақтаулы жалғыз арабша қолжазбасының фотокөшірмесінен аударылды. Французшасы А.Көбесовтың бірге авторлығымен бар болуы мүмкін. Қазақшасы бар. 4. «Евклидтің бірінші және бесінші кітаптарының кіріспелеріндегі қиын жерлерге түсініктемелер». Арабша қолжазбасы сақталмаған, ескі еврей тіліндегі нұсқасынан аударылды. 5. «Жұлдыз бойынша болжаулардың қайсысы дұрыс, қайсысы теріс». Неміс ғалымы Дитеерич бастырған арабша нұсқасынан аударылды. Басқа тілге аударылмаған. Бұлардан басқа математикаға тікелей немесе жанама қатысы бар көп деректер ғұламаның «Музыканың ұлы кітабы», «Алмагеске түсініктеме» атты, тағы сол сияқты үлкен еңбектерінде мол орын алған. Бұл монографиядағы алынған нәтижелер математиканың тарихи даму тұрғысынан қарағанда өте маңызды еңбек екендігінің өз бағасын алған және автордың көптеген басқа жұмыстарынан мазмұны белгілі болғандықтан, газет ауқымының шектеулілігі салдарынан оған тоқталмауға болар деген ойдамыз. Тек, заманауи білім беру тұрғысынан қаншалықты құнды екендігі туралы мәселе ашық, әлі де зерттеуді талап ететіндігін атап өткен жөн. Айта кетерлік нәрсе, еңбекте қарастырылған Фәрәбидің арифметикаға жататын, бірақ музыка теориясында әртүрлі қолданыс табатын сандар қатынасынастарына амалдар қолдану ережелерін тағайындап, ол амалдарды Фәрәби музыка теориясын жасауға қолдануы, оның «Алмагеске түсініктемесінің» бірінші кітабында Птоломейдің хордалар таблицасын жасау жөніндегі теориясын жаңартып, кемелдендіріп бір градустың хордасы, синусы, косинусын табу жөніндегі ілімі, А. Көбесовтың тікелей іздеп, тауып еңбектенуімен бізге аса маңызды, атақты геометриялық трактаттары - салу есептері, тағы сол сияқтылардың бір қатар нәтижелерін заманауи білім беру жүйесіне енгізуге боларлық дүниелер екенін айта кеткен абзал. Жұртшылыққа, әсіресе, математиктер қауымына оның осы «Әл-Фарабидің математикалық мұрасы» монографиясы кеңінен мәлім. Бұл еңбек шетел әл-Фараби зерттеушілерінің жоғары бағасын алған және әл-Фарабидің математикалық еңбектері жан-жақты жүйелі түрде терең зерттелген бірден бір еңбек ретінде маңызы зор. Оның маңыздылығы бүгінгі күнде де одан әрі артпаса, кеміген жоқ. А.Көбесовтың осы «Математическое наследие аль-Фараби» («әл-Фарабидің математикалық мұрасы») атты еңбегінің шет елде, яғни Американың Мичиган университетінің кітапханасында цифрланған көшірмесі жасалынып, оған осы университеттің иелік жасауы (11 шілде 2007 жылы цифрланған, барлығы 246 бет) сол маңыздылық белгілерінің бірі екендігіне талас жоқ. Бұған қоса, жол жөнекей айта кетерлік нәрсе, А. Көбесовтың бастамасы бойынша, белсенді қатысуымен және ғылыми редакторлығымен шыққан әл-Фарабидің «Математичекие трактаты» («Математикалық тракттары») кітабының цифрланған көшірмесіне де осы Мичиган унивеситетінің (1 ақпан 2010 жылы цифрланған, барлығы 523 бет)], ал, сол сияқты, «Комментарии к «Альмагесту» Птолемея» еңбегінің цифрланған көшірмесіне Калифорния университетінің (27 тамыз 2008 жылы цифрланған, барлығы 324 бет) иелік жасауы көп нәрсені аңғартса керек. Атап айтар болсақ, Гарри Дж.Ти (Окленд университеті, Жаңа Зеландия) Алеппо қаласында (Сирия) ағылшын тілінде шығатын «Араб ғылымының тарихы» журналында (мамыр, 1987, №2, т.2) (Journal of the History of Arab Science 1978, Volume 2, No 1 (1)) жариялаған мақаласының кіріспесінде былай деп жазған: «А.Көбесовтың монографиясы әл-Фарабидің математикалық еңбектеріне шолу жасалынған алғашқы кітап және әл-Фарабидің математикасына қызығушылық танытқандар үшін өте маңызды». Кітаптың мазмұнын ары қарай егжей-тегжейлі сын пікір бере келе, автор қортытындысында, жалпы былай деп бағалайды: «Көбесовтың кітабы әл-Фараби математикалық еңбектерінің керемет дәйектілігі мен тереңдігін және оның көптеген кейінгі авторларға күшті әсерін көрсетуімен құнды. Ол әл-Фарабидің шығармаларын зерттейтіндердің барлығына да пайдалы». Белгілі ғалым, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Б.А. Розенфельд (Москва) өзінің бұл кітапқа кезінде берген сын пікірінде (Известия АН КазССР, 1976 ж.): «А.Көбесовтің бұл монографиясы әл-Фарабидің ғылыми шығармашылығының осыған дейін белгісіз тағы бір қырын ашып көрсетті және әлемдік ауқымда аталып отырған ұлы ойшылдың 1100-жылдығына лайықты ескерткіш болып табылады,» - деп атап айтқан еді. А. Көбесовтің Фарабитануға қосқан маңызды үлестерінің бірі, ғылым тарихында алғаш рет әл-Фарабиді ортағасырлық Шығыстың көрнекті астрономы ретінде көрсеткен «Әл-Фараби еңбектеріндегі астрономия» монографиясы болып табылады. Бұған дейін шығыс ғылымының тарихшылары әл-Фарабидің астрономиясы туралы айтқанда, оның тек «Птоломейдің «Алмагесіне» түсініктеме» кітабын жазғандағын және оның геоцентрлік болжамды қабылдағанын факт ретінде атаумен ғана шектелген болатын. Ал, аталмыш кітап авторы «Птоломейдің «Алмагесіне» түсініктеме» кітабын араб тілінен аударып, әл-Фарабидің бұл ірі шығармасының мазмұнын және басқа да еңбектерін зерттей отыра, әл-Фарабиді астроном-теориящыл және астроном-тәжрибешіл ретінде жаңа қырынан танытты. А.Көбесов өзінің тарихи-астрономиялық зерттеулерінде екі ғұламаның әл-Фараби мен Самарқанның ұлы билеушісі Ұлықбек арасында өзара сабақтастық байланыстың бар екендігін ашты. Әл-Фарабидің физика-философиялық көзқарастарын зерттей отырып, А.Көбесов онда табиғатты зерттеудің эксперименталды-теориялық әдісінің бар екендігін, оның көмегімен вакуумның (бос кеңістіктің) болмайтындығы дәлелденетіндігін, сонымен қатар астрологиялық болжамдардың, алхимиялық наным-сенімдердің ғылыми негіздерін анықтағандығын айқындады. Автор әл-Фарабидің бұрын қарастырылмаған «Жаратылыстану негіздері жайлы» трактатын зерттеу негізінде онда қандай да бір космогоникалық және космологиялық тұжырымдама бар болған және ол бойынша қоршаған Әлем негізінде материалдық субстанция (Ұлы Алланың қалауымен жасалынған, нұр) жатыр; ол бүкіл Ғаламды қозғалыста, үзіліссіз, эволюциялық дамуда қарастырады деген қорытындыға келеді. А. Көбесовтың аспиранты Е. Жәнібековтің зерттеулері ұлы ғалымнын өз заманындагы көрнекі физик болганын керсетті. Фәрәби ен әуелі физиканың философиялык мәселелерімен көп шұгылданган: ол физика гылымының пәнін аныктайды, материя жэне форма, кеңістік және уақыт, козғалыс және тыныштык, күш т. б. түбегейлі ұгымдар жөнінде кұнды-құнды пікірлер айтқан. Фәрәби, әсіресе, физиканың музыкалык акустика саласы бойынша ірі жаңалықтар ашқан. Ол, мәселен, музыканың физикалық негіздері, тәжірибе мен бақылаудың музыка теориясын жасауда рөлі, табиғи-музыкалық қабыл- дау, т. б. мәселелерді терең зерттеген. Фәрәбидің физикалык көзқарастары оның «Музыканың ұлы кiтaбы», «Вакуум туралы трактат», «Ғылымдар энциклопедиясы», «Физика негіздері», «Мәселеледің түп мазмұны», «Астрологиялык, трактат», «Аристотельдің физикасына түсініктеме» және басқа еңбектерінде қамтылган. Осының ішіндегі белгілісі «Вакуум туралы трактатқа» талдау жасай отыра, оның физикасын тарихи тұрғыдан зерттеушілер Фәрәби және оның шәкірттері Аристотельдің ізін қуып, ешқандай ваккумның жоқтығы жайлы ілім жасаған деген қорытындыға келеді.. А.Көбесовтың айтуынша, Фәрәбидің медицина, билогия ғылымдарымен шұғылданғаны мәлім болып отыр. Ол, әсіресе, бұл ғылымдардың теориялық мәселелеріне көп мән берген. Ол бұл жөнінде «Адам ағзалары жайлы», «Жануарлар ағзалары жайлы», «Темпераменттер туралы», т.б. еңбектер жазған. Олардың басым көпшілігі әлі аударылмай, зерттелмей жатыр. Фәрәбидің кейінгі кезге дейін белгісіз осындай медициналық трактаты мәлім болып отыр. Медицина (тәуіптік) мәселелеріне арналған бұл еңбектің толық аты «Адам ағзалары жөнінде Аристотельмен алшақтығы туралы Галенге қарсы жазылған трактат». Гален Клавдий- біздің заманымыздың 130-200 жылдары шамасында өмір сүрген Рим дәрігері және табиғат зерттеушісі. Одан бізге жеткен азын-аулақ еңбектердің өзі Галеннің атақты Гиппократтан кейінгі ерте дүние медицинасындағы ең үлкен ғалым дәрігер болғанын көрсетеді. Гален орта ғасырлар заманында өте үлкен, талассыз беделге ие болған, медицина, биология ғылымынгың кемеңгері болған. Ал, Аристотель болса, жалпы ғылымның, оның ішінде, медицина мен жаратылыстану ғылымдарының да «пайғамбары» болғаны мәлім. Фәрәби ескі дүние медицинасының екі алыбы жайлы трактат жазып олардың ұстаған ғылыми принциптерін, әдістерің саралап араларын ашып беруді көздеген, төрелік айтқан. Бұдан Фәрәбидің медицина, биология жөніндегі өзінің көзқарасын айқындау мүмкіндігі туып отырғандықтан, осы аталмыш ғылым салаларын зерттеуші ретінде төрелікті ол өзінің ғылымды жасау әдісіне сүйене отырып айтқан. Атақты дәрігер ибн Сина Фәрәбидің осы еңбекте және басқа медициналық трактаттарында баяндалған теориялық принциптері мен нұсқауларына сүйене отырып өзінің әйгілі медициналық жүйесін жасаған. Ұлы ұстаздың география (жағрафия) ғылымына жетік болғанын көрсетететін деректерде баршылық деп жазады А. Көбесов. Оның кезінде география мәселелері астрономиялық мағлұматтармен тығыз байланыста қарастырылатын. «Математикалық астрономияның бір тарауында, - Фәрәби бұл туралы «Ғылымдар энциклопедиясында» былай дейді, - Жер мекенделген және мекенделмеген тұрғысынан зерттеледі, мекенделген бөлігінің шамасы анықталады, үлкен бөліктер - климаттардың (территория) саны көрсетіледі, сол климаттарға сәйкес мекенді пункттар тізімі келтіріледі,олардың орны мен реті сипатталады, әлемнің (аспанның) айналуы салдарынан әрбір климатта және мекенді пунктте болмай қоймайтын құбылыстар баяндалады, бұлар: күн мен түннің ауысуы, шығу және бату құбылыстары, күн мен түннің ұзақтығы жіне олардың өзгеруі». Фәрәби «Алхимия өнерінің қажеттлігі туралы» деп аталатын арнайы еңбек жазып, алхимия өнерінде не дұрыс және не теріс екендігін ашып беруге тырысқан. Фәрәби алхимияны бүтіндей жоққа, бекерге шығарушыларға да, осы сияқты оны түгелдей ешбір күмәнсіз қабылдаушыларға да қарсы болады. Оның пікірінше, алхимияны ғажайып әулиелік құралы емес, өзінің зерттеу пәні, белгілі бір мақсаты бар жаратылыстану ғылымының бір саласы деп қарау керек. Фәрәбидің алхимия, хиимия туралы туралы дұрыс көзқарасы, қағидасы кейінгі ғасырладрдың Ибн Сина, Омар Хайям, Леанордо да Винчи тағы басқа алдыңғы қатарлы оқымыстылар тарапынан қолдау тапқан деп тұжырымдайды А. Көбесов өз зерттеулерінде. «Фәрәби бөлуі бойынша жартылыстану ғылымы сегіз бөлімнен тұрады. Олар: прогностика, яғни алдын ала болжау ғылымы, медицина, физиканың нигромантия ғылымы, навигация, яғни кеме жүргізу ғылымы, заттарды басқа түрге айналдырпу амалын көздейтін алхимия және айналар жөніндегі ғылым»,- деп айта келе «Әбу Насыр Әл-Фәрәби» атты (Алматы: Қазақ университеті, 2004., - 176 бет.) кітабында «Бұдан кейін Фәрәби жоғарыда келтірілген ғылымдарды оқып үйрену үшін қажет болатын ғылымдарға тоқталады. Мұнда ол тіл ғылымын жоғары қояды, содан кейін грамматика, логика, поэтика келеді» дейді. Бұл жерде, Фәрәбидің «Ғылымдар энциклопедиясынан» келтіріле айтылғандарды педагог А.Көбесовтың жаратылыстану ғылымдары мен гуманитар бағыттағы ғылымдардың фәрәбише өзара сабақтастығына білім беру барысында көңіл аударудың қажеттігіне мән бергендігінің мысалы ретінде түсінуге болады. Мұндай пәндік сабақтастықтарды білім беруде, әсіресе, білім беруді ақпараттандыру мен цифрландыру жағдайында ескерген жөн. А. Көбесов өзінің зерттеу жұмыстарын ортағасырлық ғалымның шығармаларын зерттеумен жалғастырды, ол жаңа «Әл-Фарабидің жаратылыстану-математикалық мұрасы» (1997) және «Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі» (2002) кітаптарын жариялады. Әл-Фәрәбидің педагогикалық мұрасы жайлы кейбір шағын мақалалар болмаса, оны жан-жақты талдап, ашып көосетуге арналған еңбек кейінгі кезде А. Көбесовтың терең зерттулеріне дейін болмай келген еді. Оның «Фәрәбидің педагогикалық мұрасы» атты докторлық диссертациясы мен басқа да жарық көріп жұртқа танымал болған және әлі де бабамыздың жарияланбаған еңбектері мен аудармаларына сүйеніп жазған тамаша ғылыми еңбектері бұл салада бізге ұлы ғалымның педагогикалық көзқарастарын, әрекеттерін біршама толық дәрежеде, ғылыми дұрыс әдіснамалық тұрғысынан ашып беруге мүмкіндік туғызып отыр. Әл-Фәрәбиге Шығыс және Батыс оқымыстылары бір ауыздан адамзаттың Аристотель данышпаннан кейінгі «Екінші ұстазы» (муаллим сани) деген атақ беруінің өзі оның педагогика саласындағы аса ұлкен тұлға болғандығын дәлелдейді. Шынында, әл-Фәрәби өзінің трактаттарының басым көпшілігін халықты, әсіресе жас ұрпақты тәрбиелеп білімдар ету, ағарту мақсатына арнаған. Бұлардың қатарына жоғарыда келтірілген математикалық және жаратылыстандыру еңбектерімен қатар «Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары», «Бақытқа жету жолдары», «Философияны оқып-үйрену үшін алдын ала не білу қажеттігі туралы», «Философиялық сауалдар және оған жауаптар» сияқты тағы басқа көптеген трактаттарын жатқызуға болады. Фәрәбидің педагогикалық жүйесін мазмұндауды А. Кубесовтың өз сөзімен келтірсек, қысқаша былай келтіруге болады: «Әуелі Фәрәби педагогика ғылымының пәні мен мақсаттары туралы; екінші, ғұламаның жалпы педагогикалық идеялары, тәрбиенің мазмұны, түрлері мен әдістері туралы көзқарастары; үшінші, Фәрәби еңбектеріндегі дидактика проблемалары; төртінші, Фәрәбидің педагогикалық идеяларының оның математикалық және жаратылыстану ғылыми еңбектерінде қолданылуы және жүзеге асырылуы; бесінші, Фәрәбидің педагогикалық көзқарастарының кейінгі ғасырлардағы Шығыс, Батыс педагогикасына тигізген әсер-ықпалы». Фәрәбидің педагогикалық теориясынды оқыту мен тәрбие өте тығыз да біртүтас байланыста болғанымен, олардың педагогикалық құрал ретінде ерекше әрқайсысына ғана тән жақтары да ажарытылады. Мысалы, адамдардың, әсіресе, жастарды тәрбиелеу жүйесінде Фәрәби бірінші орынға шынайы бақытқа жетуге кепіл болатын мінез-құлық тәрбиесін қояды. Кең мағынада алып қарасақ ғұлама бұл тәрбие ауқымына еңбек, эстетика, дене, гуманистік, патриоттық тағы басқа тәрбиелер түрлерің енгізіп, сыйғызып қараған сияқты. Фәрәбидің ілімі бойынша адамның рухани бет-пердесі, мінезі мен жүріс-тұрысы қоғамдық орта, тәрбие әсері, адамның еркі, ауру сияқты көптеген объективтік және субъективтік себептердің әсерімен қалыптасады, өзгереді. Оның пікірінше тәрбиеге көнбейтін, жөндеуге, түзетуге болмайтын жас болмайды. Тек ретін тауып үйретуден, баулудан жалықпау керек. «Жаман қылық - ол жан ауруы. Бұл ауруды кетіру үшін тән ауруын емдеуші дәрігерге ұқсауымыз керек», - дейді ғұлама. Фәрәбидің «Бақытқа жету жолы» атты трактатында жастарды батырлық, қайырымдылық, қанағаттылық, шешендік, дос пейілділік тағы басқа қасиеттерді қалай тәрбиелеу қажеттігі жайлы нақты баяндайды. Ғұламаның ғылыми-педагогикалық шығармаларында әдемілік, әсемдік пен үйлесімдік, гармония сезімдерін тәрбиелеуге ерекше мән берілген. Олар эстетика-этикамен, қылықтылықпен тығыз байланыста. Фәрәби педагогикасында музыкалық тәрбиеге көп орын алады. Ол денсаулық үшін де пайдалы, себебі тән азап шеккенде, жан да ауырады, тән азап шеккенде жан да күйзеледі. Сондықтанда жағымды дыбыс көңілді көтеріп, жанды жадыратады, субстанцияға «асылына» лайықты күш тудырып, тәнді кеселден арылтады. Ғұламаның музыкалық білім беру, тәрбие туралы ойлары мен жинаған қорытындылары «Музыканың ұлы кітабында» жүзеге асырылған. Мұнымен қоса ғұлама басқа адамгершілік қасиеттермен бірге шәкірттерде гуманистік және патриоттық сезімдерідің күшті болуына үлкен мән береді, « ол өзінің халқын сүйіп, беріліп, оның абзал дәстүрлерін дамытып, жоғын жоқтап, мұңын мұңдап отыруы қажет. Педагогиканың мақсаты, мұраты туралы Фәрәби ұсынған адамгершілік (гуманистік) идеялар мен қорытындылар адам өмірінің қазіргі адам өмірінің қазіргі кезеңінде де ағартушылықтың маңызды тіректерінің бірі болып отыр. Бір қызық жәйт, ұлы бабадан мың жыл өткізіп барып данышпан Абай дәл осындай гуманистік ұлы қағиданы жаңғыртып, қайталап, қуаттай түсетіндігін А. Көбесов «Әл Фәрәби мен Абайды қатар оқығанда» (Алматы: Қазақ ун-ті, 2006.) атты өз еңбегінде ықласпен атап өтеді. Одан ары, «Ғұламаның ізігі адамдарға лайық асыл қасиеттерді бұлайша мұқият сынап, тәптіштеп талдауы Абайдың өлең-шығармаларындағы адамгершілікке, келісті кемеңгерлікке тән және оған жат кереағар қарсы мінез-құлықтарды тізбектеген түстарды еріксіз еске түсіреді. Бір топырақтан, ел-жұрттан тараған екі данышпанның педагогикалық идеялары мен түйгендерінің астасып, ұқсап жатқанына тағыда куә боламыз», -дейді ғалым педагог А. Көбесов. Ғұламаның педагогикалық жүйесінде салмақты орын дидактикаға берілген. Фәрәби жазған «Ғылымдар энциклопедиясы» еңбегі педагогика тарихында ғылыми-дидактикалық шығармалардың алғашқыларының бірі болып табылаады, өйткені, А. Көбесовтың айтуынша бұл трактат «Ғылымдар энциклопедиясы», «Ғылымдар тізбегі», тағы басқа да аттармен Шығыс пен Батыс елдерінде ұзақ уақыт барлық ғылым бастамалары жөнінен негізігі бағдарламалық жетекші құрал болған. Бұл еңбек - жан-жақты білімді, тәлім-тәрбиелі, шын бақытқа жетуді көздеген адам меңгеруге тиісті барлық ғылым тарауларын және оны оқып-үйрену реті мен мазмұнын қысқаша тезис ретінде баяндап, талдап беруді көздеген бірегей дидактикалық шығарманың үлгісі деуге болады. Фәрәби өзінің жинақтаған педагогикалық, дидактикалық. әдіснамалық идеяларын, қорытындылары мен қағидаларын көптеген ғылыми трактаттарын жазу барысында нақтылай түсіп, оларды жүзеге асырып отырған. А. Көбесов әл-Фәрәбидің педагогикалық мұрасының ірі зерттеушісі бола отыра, әл-Фарабидің белгілі еңбектері мен оның ғылыми мұрасы бойынша жарияланған зерттеулері негізінде ойшылды ұлы әдіснамашы және әдіскер екендігін жаңа қырынан көрсетті. Сонымен қатар, әл-Фарабидің «Музыканың үлы кітабы», ««Алмагеске» түсінікітеме», ««Алмагеске» қосымшалар кітабы», «Аристотельдің «Физикасына» түсініктеме», «Жұлдыздар үкімінде не дұрыс, не теріс», «Алхимия өнерінің қажеттігі туралы», «Галенге қарсы жазу», «Ғылымның пайда болуы туралы», «Вакуум туралы», геометриялық трактаттар және т.б. көптеген шығармалары алғашқы рет тарихи-педагогикалық тұрғыдан зерттеуден толық өткізілді.. Ол әл-Фараби педагогикасының философиялық және әлеуметтік-этикалық алғы шарттарын, әл-Фарабидің жалпы педагогикалық ойларын, әл-Фарабидағы дидактика мәселелерін; оның математикалық еңбектеріне әл-Фарабидің жалпыпедагогикалық ойларын қолданып, жүзеге асыруды зерттеді. Әл-Фарабидің басты жетістіктерін айқындай отырып, оның мұсылман мемлекеттері мен ортағасырлық Еуропа ғалымдарының педагогикалық ойларының қалыптасуына және дамуына әл-Фарабидің педагогикалық шығармашылығының әсері туралы мәселелерді қарастырған. Фәрәбидің бүкіл педагогикалық жүйесін ашып беру оңай нәрсе емес екенін, ол туралы арнапйы зерттеулер жүргізіліп, кітаптар жазылуға тиіс деген ойларға меңзейді өз зерттеулерінде белгілі педагог ғалым А. Көбесов. Өмірінің соңғы жылдарында ғалым әл-Фарабидің ғылыми-әдістемелік, математикалық жетістіктері мен заманауи ғылыми білім арасындағы байланысқа баса назар аударған, ал бұны куәландыратын оның жарияланбаған мына еңбектері: «Жоғары математика тарихы алдындағы әл-Фарабидің сіңірген еңбегі» (монографиясы) және «Әл-Фараби және қолданбалы математика мәселелері» (мақала). Бұл бағыт қазіргі кезде әдістемелік ғылым саласында одан әрі зерттеулер жүргізу үшін келешегі бар іс болып табылады. А. Көбесовтің ғылыми-әдістемелік шығармашылығында жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған әл- Фәрәби шығармашылығы бойынша оқулық және оқу құралдарын жазып, солар бойынша көп жылдар бойы университет студенттері үшін дәрістер оқып, тәжірибелік сабақтар жүргізу үлкен орын алады. Оның үстіне, оның көрнекі ғалым ретінде әл- Фәрәбидің өзі туралы және оның ғылыми шығармашылығы мен ғұлама жайлы біліми мағлұматтарды халық ортасына кеңінен таратуда көп еңбек еткендігі баршаға мәлім. Қорытындылай келгенде, шығармашылық жолы мен ғылыми зертеулеріне біз жасаған шолу - ғалым-педагог Ауданбек. Көбесовтың ғұлама ғалым әл-Фәрәбидің ойшыл-математик, жарытылыстанушы, педагог екендігінің шынайы бейнесін қалпына келтіруші, өз шыңының биігіндегі ғалым екендігін білдіреді. Бүгінгі күнде, мақала басында айтылғандай, әл-Фараби бабамыздың белгілі ғалым А.Көбесов тырнақтап жинап жүйелеген математикалық мұрасын жас буынды тәрбиелеу тұрғысынан математикалық ғылым-білімге баулу мақсатында насихаттау құралдарының жасалынуы, қазіргі оқыту мазмұнына оны инновация ретінде ендіру мүмкіндіктері, әдістері мен технологиялары бойынша ғылыми-әдістемелік зерттеулер енді-енді ғана жүргізіле бастады. А.Көбесов өзінің «Ғылымда даңғыл жол жоқ» (Алматы, 2008 ж.) атты соңғы кітабында «Оқу - методикалық жағынан алғанда әл-Фарабидің геометриялық трактаты маңызын күні бүгінге дейін жоғалтқан жоқ. Қазіргі педагогика ғылымы талап дәрежесіне сай біраз өңделсе, толықтырылса, бұл еңбек орта мектеп және жоғары оқу орындарының оқушылары үшін салу есептері жөнінде аса пайдалы құрал болары сөзсіз», -деп жазған еді. Оның бұл айтқан тілегі қазірде шындыққа айналуда, яғни ол оның өзі білім алған қазақтың «Қарашаңырағы», алғашқы жоғарғы оқу орны Абай атындағы Ұлттық педагогикалық университетте шешімін тауып жатқан жайы бар. Бұл игілікті істі университетіміздің информатика және білімді ақпараттандыру кафедрасы (меңгерушісі,.профессор Е.Ы. Бидайбеков) «Әл-Фарабидің математикалық мұралары заманауи білім беру жағдайында» атты ғылыми жоба ауқымында іске асырып жатыр. Жоба бойынша әл-Фарабидің математикалық мұрасын тек геометриялық салу есептері бойынша ғана емес, тригонометриясы, арифметикасы мен музыка теориясы бойынша да, мектеп математикасының мазмұнымен сабақтастыра, заманауи ақпараттық технологияларды тиімді қолдана отырып, оларды білім беру жүйесінде оқытудың жолдарын зерттеп іске асыруда. А.Көбесов негізін салған жүйе бойынша жасалған зерттеу жұмыстарының нәтижесінде қандай жетістіктерге қол жеткізілгендігі мақала басында қысқаша айтылды. Бұл жетістіктерге қарамастан, әл-Фәрәбидің математикалық мұрасына жататын физика-математикалық бағыттағы сфералық тригонометрия мен астрономиясы, арифметика мен музыка теориясы қолданбалылық деңгейге дейін зерттеліп, сол сияқты оның физика саласы бойынша еңбектері заманауи білім берудегі өз орнын табатындай дәрежеде зерттеуді күтуде. Ал, әл-Фәрәбидің жаратылыстану-ғылыми бағыттағы химия, медицина, география, ботаника, минерология тағы басқа. жаратылыстану ғылымдары бойынша жазған трактаттары да, бұл салаға қосқан жаңалықтары жеткілікті екендігі белгілі, ғұламаның олар бойынша мұрасы да өз кезегінде заманауи білім беруде ендіруді қажет ететіндігі сөзсіз. Әл-Фәрәбидің гуманитарлық-ғылыми бағыттағы тіл білімі және оның тараулары; логика және оның тараулары; азаматтық ғылым және оның тараулары, заң ғылымы және дін ғылымы тағы сол сияқты. ғылымдар бойынша еңбектері де заманауи білім берудегі өз орнын табатындығына сенім артуға болады. Әл-Фәрәбидің педагогика тарихындағы ұлы тұлғалардың бірі болғандығы белгілі. Ол - шығыс елдерінде тұңғыш сындарлы педагогикалық жүйе жасаған ағартушы оқымысты. Сондықтан да бабамыздың педагогикалық бағыттағы мұрасы заманауи білім беруде көрнекі орын алатындығына талас жоқ. Осыған орай, университетте Әл-Фәрәби білім беру орталығы ашылды. Біздің ұйғаруымызша, орталықтың алға қойған мақсаты әл-Фараби мұрасын дәріптеп қана қоймай, оны заманауи білім беру жүйесіне ендірудің ғылыми әдістемелік негіздерін жасай отыра, жас ұрпақты әл-Фәрәби еңбектері бойынша оқытып тәрбиелеу болмақшы. Әл-Фәрәбидің математикалық мұрасы бойынша ақпараттық цифрландыру технологиялары негізінде жұмыстар осы мақсатта басталып та кетті. Айтарымыз, 1150 жылдық мерейтойы аталынып отырған «Әлемнің екінші ұстазы» атанған ғұлама ғалым Әбу Насыр әл-Фараби бабамыздың мұрасын өзекті ғылыми зерттеулерде және инновациялық білім беру үдерістерінде кеңінен қолдану мақсатында жас ұрпақты әл-Фәрәби еңбектері, мұрасы бойынша оқытып тәрбие жүргізуді Республикалық білім беру жүйесінде қолға алу біздің бұлтартпас парызымыз. Авторлары: Такир Балықбаев, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеттің ректоры, профессор Есен Бидайбеков, Информатика және білімді ақпараттандыру кафедрасының меңгерушісі, профессор 01.06.2020 ж. Ақпарат көзі: kazgazeta.kz

Әл-Фараби мұрасы және Көбесов зерттеулері

Ғұлама ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидің 1150 жылдығы елі­мізде ғана емес, ЮНЕСКО деңге­йін­де аталып өтпек. Ал жылдан жылға әл-Фарабидің ғылыми мұраларын оқулықтарға, оқу үдерісіне енгізу, білім алушыларды ұлы баба өнегесінде оқыту және тәрбиелеу мәселесінің өзектілігі артып келеді. Бұдан 40-50 жыл бұрын бүкіл мұсылман шығысында жас ұрпаққа әл-Фараби мұраларын оқыту туралы тұңғыш рет ой қозғап, ғұламаның ұлы ойшыл-философ, математик, жаратылыстанушы, музыкатанушы, педагог ретіндегі еңбектерін зерттеуге, жарыққа шығаруға және насихаттауға өлшеусіз үлес қосқан көрнекті ғалым, профессор Ауданбек Көбесов туралы сөз қозғау парызымыз деп ойлаймын. Біздің университетте 2018 жылы «Әл-Фараби білім беру орталығы» ашылды. Оның мақсаты – әл-Фараби мұраларын заманауи білім беруге енгізудің ғылыми әдістемелік негіздерін жасау және жас ұрпақты әл-Фараби еңбектерімен оқытып тәрбиелеу. Біздің осындай зерттеулеріміз бен жетіс­тіктерімізге мұрындық бол­ған аяулы ұстазымыз, педагогика ғылым­дарының докторы, мұсылман шығысы ғылымының тарихы мен педагогикасы бойынша көрнекті ғалым, профессор Ауданбек Көбесовтің Әбу Насыр әл-Фарабидің ғылыми еңбектеріне қатысты сүбелі зерттеулері еді. А.Көбесов көп жылдар бойы ұлы ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидің ғылы­ми мұрасын зерттеді.Ол 60-жылдары құ­рылған әл-Фараби мұраларын зерт­теу тобы­ның құрамында отандық фарабис­тика­ның негізін қалаушылардың бірі болды. Әл-Фараби ғылым тарихында негізі­нен философ және музыка теориясын жасаушы ретінде белгілі болса, А.Көбесовтің зерттеулері ұлы жерлесі­міздің математик, жаратылыстану ғылымдарының зерттеушісі ретіндегі шынайы бейнесін қалпына келтіруге шешуші үлес қосты. Ауданбек Көбесов 1932 жылдың 13 ақ­панында Жамбыл облысы, Талас ауданы, Ойық ауылында дүниеге келген. Орта мектепті Жамбыл қаласында 1948 жы­лы күміс медальға аяқтап, 1952 жылы Абай атындағы Қазақ педагогикалық инс­ти­тутының физика-математика факуль­тетін математика мамандығы бойынша үздік бітірген. Институттан кейін Талас ауданында оқытушы, мектеп директоры қыз­меттерін атқарып, 1959 жылы КазПИ-ге оқытушылық қызметке шақырылды. 1960 жылы Москваға, КСРО Ғылым Акаде­миясына, «Араб математикасының тарихы» мамандығы бойынша аспиран­тураға түсіп, 1963 жылы физика-математика ғылымдарының кандидаты атағын алды. 1963 – 1967 жылдар аралығында Абай атындағы ҚазПИ-дің «Жоғарғы алгебра және сандар теориясы» кафед­расында аға оқытушы, доцент болды. А.Көбесов 1968 – 1977 жылдары Қазақ КСР Ғылым Академиясында әл-Фараби мұрасын зерттеген топта аға ғылы­ми қызметкер болып жұмыс істеп, ғалым-энциклопедист әл-Фарабидің шығармаларын тәржімалауда, өңдеуде және зерттеуде үлкен еңбектер атқарды. Осы кездерде, яғни 1971 жылы, ғалым Москвада ХІІІ ғылым мен техника тарихы халықаралық конгресінде «Әл-Фарабидің ғылымның дамуындағы рөлі» тақырыбында баяндама жасады. А.Көбесов 1977 жылдан өмірінің соңына (2008 жылға) дейін Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде жұмыс істеп, 1977 – 1986 жылдар ара­лы­ғында «Математиканы оқытудың әдіс­темесі» кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарды. 1990 жылы Ташкент қаласында әл-Фарабидің ғылыми-педа­го­гикалық мұрасы бойынша докторлық диссертация қорғады. Әл-Фарабидің бай ғылыми мұра­ларын зерттеуде ғалым А.Көбесов 200-ден астам ғылыми, ғылыми-танымдық ең­бек­тер жариялады және араб тілінен көп­теген аударма жасады. Олардың ішінде кеңінен танымал «Әл-Фараби», «Әл-Фарабидің математикалық мұраcы», «Әл-Фараби еңбектеріндегі астрономия» сияқты еңбектері, араб тіліндегі математикалық трактаттарының аудармалары, «Алмагестке» түсініктемесі» және көптеген монографиясы мен кітабы бар. А.Көбесовтің «Әл-Фарабидің матема­тикалық мұрасы» атты монографиясы ғұлама бабамыздың ойшыл-математик ретіндегі тұлғасын жан-жақты ашып берді. Бұл еңбекте әл-Фарабидің геометрия, тригонометрия, арифметика, алгебра және олардың астрономия мен музыкада қолданылуы, сондай-ақ ықти­малдықтар туралы ілім, т.с.с. мәсе­лелер қарастырылған. А.Көбесов әл-Фарабидің бұл еңбектерін өзге ғалым­дардың жетістіктерімен тығыз байла­ныс­­та қарастырған. Жұртшылыққа, әсіресе математик­тер қауымына осы «Әл-Фарабидің мате­матикалық мұрасы» монография­сы кеңінен мәлім. Бұл еңбек шетел әл-Фараби зерттеушілерінің жоғары баға­сын алған және ол әл-Фарабидің мате­матикалық еңбектері жан-жақты, жүйелі түрде терең зерттелген бірден бір еңбек ретінде аса зор маңызға ие. Оның маңыздылығы бүгінгі күнде одан әрі артпаса, кеміген жоқ. А.Көбесовтің осы «әл-Фарабидің матема­ти­калық мұрасы» атты еңбегі, оның ғылыми ре­дак­торлығымен шық­қан әл-Фарабидің «Математикалық трактаттар» кітабының шетелде, яғни Американың Мичиган университетінің кітапханасында цифр­ланған көшір­месі жасалынып, осы универ­ситеттің электронды қорында сақталуы, бұған қоса, «Птоломейдің «Алма­гесіне» түсініктеме» еңбегінің Кали­форния университетінің кітапха­насында тұруы көп нәрсені аңғартса керек. Атап айтар болсақ, Жаңа Зеландия­дағы Окленд университетінің профессоры Гарри Дж.Ти «Араб ғылымының тарихы» журналында жариялаған ма­­қа­­ласында былай деп жазған: «А.Кө­бесов­тің монографиясы әл-Фара­би­­дің математикалық еңбектеріне шолу жасалынған алғашқы кітап және әл-Фарабидің математикасына қызы­ғу­шылық танытқандар үшін өте маңыз­ды... Көбесовтің кітабы әл-Фараби матема­тикалық еңбектерінің керемет дәйектілігі мен тереңдігін және оның көптеген кейінгі авторларға күшті әсерін көрсетуімен құнды. Ол әл-Фарабидің шы­ғармаларын зерттейтіндердің бар­лығына да пайдалы». Белгілі ғалым, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Б.А.Розенфельд өзінің бұл кітапқа кезін­де берген пікірінде: «А.Көбесовтің бұл монографиясы әл-Фарабидің ғылыми шығармашылығының осыған дейін белгісіз тағы бір қырын ашып көрсетті және әлемдік ауқымда аталып отырған ұлы ойшылдың 1100-жылдығына лайық­ты ескерткіш болып табылады», деп атап айтқан еді. А.Көбесовтің фарабитануға қосқан маңыз­ды үлестерінің бірі, ғылым тарихында алғаш рет әл-Фарабиді ортаға­сыр­лық Шығыстың көрнекті астрономы ретінде көрсеткен «Әл-Фараби еңбек­теріндегі астрономия» монографиясы болып табылады. Аталған кітап авторы «Птоломейдің «Алмагесіне» түсініктеме» кітабын араб тілінен аударды, әл-Фарабидің бұл ірі шығармасының мазмұнын және басқа да еңбектерін зерттей отыра, әл-Фарабиді астрономияның теориясы мен тәжірибесіне қосқан үлесін көрсетіп жаңа қырынан танытты. А.Көбесов өзінің тарихи-астроно­миялық зерттеулерінде Шығыстың екі ғұламасының әл-Фараби мен Ұлық­бек арасында өзара сабақтастық байла­ныстың бар екенін ашты. Әл-Фарабидің физика-философия­лық көзқарастарын зерттей отырып, А.Көбесов онда табиғатты зерттеудің эксперименталды-теориялық әдісінің бар екенін айқындады. А.Көбесовтің айтуынша,әл-Фараби­дің медицина, биология ғылымдары­мен шұғылданғаны мәлім болып отыр. Ол, әсіресе бұл ғылымдардың теория­лық мәселелеріне көп мән берген, бұл жөнінде «Адам ағзалары жайлы», «Жа­н­­уар­лар ағзалары жайлы», «Тем­пе­ра­­мент­тер туралы», т.б. еңбектер жаз­ған. Олардың басым көпшілігі әлі аударылмай, зерттелмей жатыр. Фарабидің кейінгі кезге дейін белгісіз болып келген осындай бір медициналық трактатының толық аты «Адам ағзалары жөнінде Аристотельмен алшақтығы туралы Галенге қарсы жазылған трактат» деп аталады. Гален атақты Гиппократтан кейінгі ерте дүние медицинасындағы үлкен ғалым, дәрігер және орта ғасырлар заманында өте үлкен, талассыз беделге ие болған тұлға. Ал Аристотель болса, жалпы ғылым­ның, соның ішінде медицина мен жаратылыстану ғылымдарының да алыбы болғаны мәлім. Фараби ескі дүние медицинасының екі өкілі жайлы трактат жазып, олардың ұстаған ғылыми қағидаттары мен әдістерін саралап, араларын ашып берген, төрелік айтқан. Бұл Фарабидің медицина, биологиядағы еңбектерінің бағалылығын көрсетеді. Атақты ғалым, дәрігер ибн Сина өзінің әйгілі медициналық жүйесін жасағанда Фарабидің теориялық кағидаттары мен нұсқауларына сүйенген. Ұлы ұстаздың география ғылымына жетік болғанын көрсетететін деректер де баршылық деп жазады А.Көбесов. Оның кезінде география мәселелері астрономиялық мағлұматтармен тығыз байланыста қарастырылған. Фарабидің алхимия, химия туралы дұрыс көзқарасы, қағидасы кейінгі ғасырлардың Ибн Сина, Омар Хайям, Леанордо да Винчи және тағы басқа алдыңғы қатарлы оқымыстылары тарапынан қолдау тапқан деп тұжырымдайды А.Көбесов өз зерттеулерінде. А.Көбесовтің білім беруде жараты­лыстану мен гуманитарлық ғылым­дарының өзара сабақтастығына көңіл аударуы Фарабидің «Ғылымдар энцикло­педиясындағы» ойларынан туғанын түсінуге болады. Бүкіл өмірін әл-Фарабидің мұрасын зерттеуге арнаған А. Көбесов кейінгі жылдары ауқымды «Әл-Фарабидің жараты­лыстану-математикалық мұрасы» (1997) және «Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі» (2002) атты кітаптарын жариялады. А.Көбесовтің терең зерттеулеріне дейін Әл-Фарабидің педагогикалық мұрасын жан-жақты талдап, ашып көрсет­кен еңбек болмады. Оның «Фара­бидің педагогикалық мұрасы» атты докторлық диссертациясы мен басқа да еңбектері мен аудармалары ұлы ғалымның педагогикалық көзқарас­тарын, әрекеттерін толық, ғылыми әдіс­намалық тұрғысынан ашып берді. Әл-Фараби педагогика саласындағы аса үлкен тұлға болған, ол өзінің трак­таттарының басым көпшілігін халықты, әсіресе жас ұрпақты тәрбиелеп білімдар ету, ағарту мақсатына арнаған. Оған «Ізгі қала тұрғындарының көзқа­рас­тары», «Бақытқа жету жолдары», «Фило­софияны оқып-үйрену үшін алдын ала не білу қажеттігі туралы», «Философиялық сауалдар және оған жауаптар» және басқа трактаттар жатады. Фарабидің педагогикалық жүйесін А.Көбесов былай мазмұндайды: «Әуелі Фараби педагогика ғылымының пәні мен мақсаттары туралы, екінші, ғұла­маның жалпы педагогикалық идеялары, тәрбиенің мазмұны, түрлері мен әдіст­ері туралы көзқарастары; үшінші, Фа­раби еңбектеріндегі дидактика проблемалары; төртінші, Фарабидің педагогикалық идеяларының оның математикалық және жаратылыстану ғылыми еңбектерінде қолданылуы және жүзеге асырылуы; бесінші, Фарабидің педагогикалық көзқарастарының кейінгі ғасырлардағы Шығыс, Батыс педагогикасына тигізген әсер-ықпалы». Фарабидің еңбектерінде оқыту мен тәрбие тығыз байланыста болғанымен, олардың әрқайсысына ғана тән ерекше­ліктері ажыратылып көрсетіледі. Мыса­лы, Фараби жастарды тәрбиелеуде бірін­ші орынға шынайы бақытқа жетуге кепіл болатын мінез-құлық тәрбиесін қоя­ды. Кең мағынада алғанда ғұлама бұл тәр­бие ауқымына еңбек, эстетика, дене, гу­ма­нистік, патриоттық және тағы басқа тәр­биелер түрлерін енгізіп қарастырған сияқты. Ғұламаның ғылыми-педагогикалық шығармаларында әдемілік, әсемдік пен үйлесімдік, гармония сезімдерін тәрбиелеуге ерекше мән берілген. Педагогиканың мақсаты, мұраты туралы Фараби ұсынған адамгершілік (гуманистік) идеялар мен қорытындылар адам өмірінің қазіргі кезеңінде де ағарту­шылықтың маңызды тіректерінің бірі болып отыр. Бір қызық жайт, ұлы бабадан мың жыл өткізіп барып данышпан Абай дәл осындай гуманистік ұлы қағи­даны жаңғыртып, қайталап, қуаттай түсе­тін­ін А.Көбесов «Әл Фараби мен Абайды қатар оқығанда» атты өз еңбе­гінде ықыласпен атап өтеді. Одан әрі, «Ғұламаның ізгі адамдарға лайық асыл қасиеттерді бұлайша мұқият сынап, тәптіштеп талдауы Абайдың өлең-шығармаларындағы адамгершілікке, келісті кемеңгерлікке тән және оған жат керағар қарсы мінез-құлықтарды тізбек­теген тұстарды еріксіз еске түсіреді. Бір топырақтан, ел-жұрттан тараған екі данышпанның педагогикалық идеялары мен түйгендерінің астасып, ұқсап жатқанына тағыда куә боламыз», дейді ғалым-педагог А.Көбесов. Ғұламаның педагогикалық жүйесінде салмақты орын дидактикаға берілген. Фараби жазған «Ғылымдар энциклопедиясы» еңбегі педагогика тарихында ғылыми-дидактикалық шығармалардың алғашқыларының бірі болып табылады, өйткені. А.Көбесовтің айтуынша, бұл трактат Шығыс пен Батыс елдерінде ұзақ уақыт барлық ғылым бастамалары жөнінен негізгі бағдарламалық жетекші құрал болған. А.Көбесов әл-Фарабидің педагоги­ка­лық мұрасының ірі зерттеушісі бола отыра, әл-Фарабидің белгілі еңбек­тері мен оның ғылыми мұрасы бойын­ша жарияланған зерттеулері негізінде ойшылдың ұлы әдіснамашы және әдіс­­кер ­болғанын жаңа қыры­нан көрсетті. Сонымен қатар, әл-Фара­би­дің «Музыканың ұлы кітабы», «Алмагеске» түсініктеме», «Ғылым­ның пайда болуы туралы» және т.б. көп­­теген шығармасы алғаш рет тари­­хи-педагогикалық тұрғыдан зерттел­ген деуге негіз бар. Ол әл-Фараби педа­­го­­гикасының философиялық және әлеу­меттік-этикалық алғы шарт­тарын, жалпы педагогикалық ойла­рын, дидак­тика мәселелерін қолда­нып, жүзеге асыруды зерттеді. Әл-Фара­би­дің басты жетістіктерін айқындай отырып, оның мұсылман мемле­кет­тері мен ортағасырлық Еуро­па ғалым­дарының педагогикалық ойлары­­ның қалыптасуына және дамуына әл-Фараби­дің педагогикалық шығарма­шылығы­ның әсері туралы мәселелерді қарастырған. Фарабидің бүкіл педагогикалық жүйесін ашып беру оңай нәрсе емес екенін, ол туралы арнайы зерттеулер жүргізіліп, кітаптар жазылуға тиіс деген ойларға меңзейді өз зерттеулерінде педагог-ғалым А.Көбесов. А.Көбесовтің ғылыми-әдістемелік шығармашылығында жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған әл-Фараби шығармашылығы бойынша оқулық және оқу құралдарын жазып, солар бойынша көп жылдар бойы университет студенттері үшін дәрістер оқып, тәжірибелік сабақтар жүргізу үлкен орын алады. Оның үстіне, ол көрнекі ғалым ретінде әл-Фарабидің өзі туралы және оның ғылыми шығармашылығы мен ғұлама жайлы біліми мағлұматтарды халық ортасына кеңінен таратты. Ғалым-педагог Ауданбек Көбесовтің шығармашылық жолы мен ғылыми зертеулері оның ғұлама ғалым әл-Фара­бидің ойшыл-математик, жарытылыс­танушы, педагог екендігінің шынайы бей­несін қалпына келтіруші, өз шыңы­ның биігіндегі ғалым екенін білдіреді. Әл-Фараби бабамыздың белгілі ғалым А.Көбесов тірнектеп жинап жүйе­леген математикалық мұрасын жас буынды математикалық ғылым-білімге баулу мақсатында насихаттау құралдарының жасалуы, қазіргі оқыту мазмұнына оны инновация ретінде ен­діру мүм­кіндіктері, әдістері мен техноло­гиялары бойынша ғылыми-әдістеме­лік зерттеулер енді-енді ғана жүргізіле бастады. А.Көбесов өзінің «Ғылымда даңғыл жол жоқ» атты соңғы кітабында «Оқу – әдістемелік жағынан алғанда әл-Фарабидің геометриялық трактаты маңызын күні бүгінге дейін жоғалтқан жоқ. Қазіргі педагогика ғылымы талап дәрежесіне сай біраз өңделсе, толық­тырылса, бұл еңбек орта мектеп және жоғары оқу орындарының оқушылары үшін салу есептері жөнінде аса пайдалы құрал болары сөзсіз», деп жазған еді. Оның бұл тілегі өзі білім алған қазақ­тың тұңғыш жоғарғы оқу орны Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде шешімін тауып жатыр. Бұл игілікті істі университетіміздің информатика және білімді ақпарат­тандыру кафедрасының меңгерушісі профессор Е.Ы.Бидайбеков бастаған ғалым­дар тобы «Әл-Фарабидің мате­мати­калық мұралары – заманауи білім беру жағдайында» атты ғылыми жоба ауқымында іске асыруда. Жобада әл-Фарабидің математикалық мұрасын, геометриялық салу есептерін ғана емес, тригонометрия, арифметика мен музыка теориясын мектеп математикасының мазмұнымен сабақтастыра, заманауи ақпараттық технологияларды тиімді қолдана отырып, оларды білім беру жүйесінде оқытудың жолдары зерттеліп іске асырылуда. А.Көбесов негізін салған жүйелі зерттеу жұмыстарының нәтижесінде, педагогикалық мамандық студенттеріне және мектеп оқушыларына арналған әл-Фарабидің 1 оқу құралы тәржі­маланып құрастырылды, 3 оқу-әдіс­те­мелік құрал шығарылып, 1 автор­­лық куәлік алынды, көптеген мақала­лар жарық көрді. Оқушылар зерттеу жұмыстарын жүргізіп, жүлделі орын­дарға ие болып, бір докторлық диссертация қорғалды. Университеттегі Әл-Фараби білім беру орталығы ғұлама бабамыздың мұра­сын дәріптеп қана қоймай, оны зама­на­уи білім беру жүйесіне енгізудің ғылы­­ми әдістемелік негіздерін жасау және жас ұрпақты әл-Фараби еңбек­тері бойынша оқытып тәрбиелеу мәсе­лесін бірінші кезекке қойып отыр. Әл-Фараби­дің математикалық мұрасы бойынша ақ­параттық цифрландыру технологиялары негізінде жұмыстар басталып та кетті. Бұл жетістіктер әл-Фарабидің еңбек­терін толық қамтиды деп айта алмаймыз және ғалымның сан қырлы мұраларын заманауи білім беруде өз орнын табатындай дәрежеде зерттеу қажет екенін айта кеткеніміз жөн. «Әлемнің екінші ұстазы» атанған ғұлама ғалым Әбу Насыр әл-Фараби бабамыздың мұраларын өзекті ғылыми зерттеулерде және инновациялық білім беру үдерістерінде кеңінен қол­дану мақсатында, жас ұрпақты әл-Фараби еңбектері бойынша оқытып, тәрбие­леу мәселесі білім беру жү­йесінде қолға алынып жатса, еңбегіміздің өтелгені. Авторы: Такир Балықбаев, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің ректоры, профессор 27.05.2020 ж. Ақпарат көзі: egemen.kz, PDF

Әл-Фараби мұрасы және Көбесов зерттеулері

Ғұлама ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидің 1150 жылдығы елі­мізде ғана емес, ЮНЕСКО деңге­йін­де аталып өтпек. Ал жылдан жылға әл-Фарабидің ғылыми мұраларын оқулықтарға, оқу үдерісіне енгізу, білім алушыларды ұлы баба өнегесінде оқыту және тәрбиелеу мәселесінің өзектілігі артып келеді. Бұдан 40-50 жыл бұрын бүкіл мұсылман шығысында жас ұрпаққа әл-Фараби мұраларын оқыту туралы тұңғыш рет ой қозғап, ғұламаның ұлы ойшыл-философ, математик, жаратылыстанушы, музыкатанушы, педагог ретіндегі еңбектерін зертте... Дереккөзге өту> 27.05.2020 ж. Ақпарат көзі: ainews.kz

Универсиада: кёрлинг жарысы басталды

​​​​​​​ Әбу Насыр әл-Фарабидің 1150 жылдық мерейтойына арналған VIIІ қысқы Қазақстан Универсиадасы жалғасуда, деп хабарлайды ұлттық ғылыми-практикалық дене тәрбиесі орталығының баспасөз хатшысы. Бүгін Алматыда "Алматы арена" мұз айдынында керлинг жарысының салтанатты ашылу рәсімі өтті. Сайысқа 10 жоғары оқу орнының студенттері қатысуда: Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университеті М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті Қазақ спорт және туризм академиясы С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті Шет тілдер және іскерлік карьера университеті М.Тынышпаев атындағы Қазақ көлік коммуникациялар академиясы Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті Жеңімпаздар 6 наурызда анықталады. VIII қысқы Қазақстан Универсиадасының бағдарламасына сәйкес қысқы президенттік көпсайыс, керлинг, қысқы президенттік бағдарлау, биатлон, шаңғы жарысы Өскемен, Алматы, Риддер қалаларында өтуде. Айта кетейік, Люцернде (Швейцария) өтетін XXX қысқы Универсиада ойындарында ел намысын қорғайтын спортшыларымыз Қазақстан универсиадасына қатысушы 25 жоғарғы оқу орнының 450-ге жуық спортшысының арасынан іріктеледі. 28.02.2020 ж. Ақпарат көзі: bilimdinews.kz